Ti Kanawan nga Imak

Ni DUMAY SOLINGGAY

Ti autor iti panag-perform-na
iti Pasnaan 4, Currimao, I.N. idi Hunio 2013,
a nagpaayanna a maysa kadagiti fellow,
ken nagangayanna, napili a Most Outstanding Fellow
ti nasao a serye ti workshop nga iwaywayat
ti GUMIL Filipinas.

“YANNA ti kanawan nga imayo? Right hand? Right hand?”

Agingga ita, malaglagipko pay laeng ti pannakakeddel dagiti tallo a kaeskuelaak iti Grade Two a kakaduak a nag-remedial class. Kadakami nga uppat, siak laeng ti naisalakan manipud iti atitiddog a ramay ti titsermi.

Itay napan a tawen, nairamanak iti Pasnaan, maysa a literary workshop a para kadagiti agdadamo a mannurat nga Ilokano wenno agsursurat iti Ilokano. Damok ti agsurat iti daniw iti lengguahe nga Ilokano. Ket daytoy met ti damo a salaysay a sinuratko iti Ilokano. Kastoy sa ketdi no damom ti agsurat iti maysa a lengguahe, subliam ti damo a nagadalam.

Grade Two-ak idi impannak ni Mamang idiay poblasion ti Cervantes tapno idiay nga ageskuelaak. Paliwawengak ngamin no addaak idiay bariomi a Namita iti met laeng Cervantes, nangruna ket ni Mamang ti titser iti Grade One ken Grade Two. Kabaelak ti saan a sumrek iti eskuela no kayatko. Impasanak ni Mamang iti Grade One a saanak a pulos a makabasa wenno makasurat malaksid iti naganko.

Naed dagiti Kankanaey ken Ilokano ti Cervantes, Ilocos Sur nga ilik. Dagiti Kankanaey ti agnaed iti kabambantayan a ‘yanmi; iti met patad dagiti Ilokano. Iti met laeng patad ti sentro ti ili.

Iti dayta a kalgaw, sakbay a sumrekak iti Grade Two, pinagbakasiondak dagiti dadakkelko iti poblasion. Gayam, inggagarada a kasta ta idiayen a pageskuelaendak iti dayta a panagseserrek. Adda gagarko a simrek iti umuna nga aldaw ti panageskuela ngem kadagiti simmarsaruno nga aldaw, agbabawiakon.

Grade Two ti lebelko ngem diak ammo ti agbasa ken agsurat. Kanayon a mapabainanak iti eskuela ta kanayon a mapatakderak. Iti panagriknak, managdillaw dagiti kabarbaro a kaeskuelaak. No dadduma, adda mangitik-ol iti lapis iti ulok, adda mangbato kaniak iti bola, wenno adda mangpungot kaniak. Nalpasen dagiti nakawaywaya nga aldawko idi idiayak bario nga ages-eskuela.

Manmano ti agsasao iti Kankanaey iti baro nga eskuelak isu a nasursuruanak a makisarita iti Ilokano. Isu siguro daytoy ti makaigapu a saanak a makasursurot idi iti maisursuro iti eskuela. Diakon malagip no kasano a napagsabatko ti nakayanakak a lengguahe a Kankanaey ken ti Ilokano.

Gapu iti kinakapsutko a mangsurot iti leksion iti Grade Two, inyakardak iti Grade One. Ngem kalpasan ti sumagmanano a lawas, simmalog ni Mamang ket nakisarita nga isublidak iti Grade Two. Imbagana a sursuruandakto idiay balaymi. Inikkandak ngarud iti remedial classes, kaduak ti tallo pay a medio nakapuy nga agadal. Kanayon a maudikami nga agawid iti malem.

Pudoten ti bagik idiay ili. Kanayon a mail-iliwak idiay bariomi. Saanakon a makatiltiliw iti wading idiay piskeria nga asideg ti eskuelami. Saanakon a makadigos idiay karayan no tengnga ti aldaw. Saanakon a makauli kadagiti kayo. Ken mailiwak la unay kadagiti kaay-ayamko. Iti laeng Sabado ken Domingo a panagawidko idiay Namita ti gundawayko nga agsang-at kadagiti bambantay, agtaray kadagiti kataltalonan, ken agdigos idiay karayan.

Makapaliday dagiti padasko idiay ili. Kanayon a pasakitandak dagiti kaeskuelaak. Kanayon pay a dillawenda ti kinadugyotko. Isu a kanayon a natalnaak ken addaak idiay suli. Adda pay dagiti gundaway a makiapaak kadagiti kaay-ayamko gapu ta maysaak nga Igorot ket isuda, Ilokano. Sutilendak a dakkel kano dagiti butoyko; sutilek met ida nga agsidsidada iti bugguong.

Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nasursurok met laeng ti agbasa ken agsurat. Agyamanak kadagiti remedial classes. Sinuruannakami pay ‘diay titsermi a mapan agbasabasa idiay bassit a library ti eskuela. Iti nasao a library a nabirokak ti bagik idiay ili. No iti lunch break-ko idiay bario ket mapanak idiay karayan, iti lunch break-ko idiay ili ket mapanak idiay library. Nagustuak dagiti istoria kadagiti libro. Ngem il-iliwek latta ti ganas ti biagko idiay bariomi. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nakabirokak met laeng kadagiti gagayyemko. Ngem sabali latta ti iliwko kadagiti barkadak idiay bario.

Kalpasan dayta nga school year, imbagak ken ni Mamang a kayatko ti agsubli idiay Namita. Saandak a pinalubosan ta limmaingak kano nga agbasa ken agsurat idi napanak idiay ili. Intuloyko ngarud ti nag-Grade Three agingga a nagturposak iti elementaria iti daydiay nga eskuela.

No lagipek ti kinaubingko, kanayon nga ibagak a naliday ti biagko iti eskuela idiay ilimi. No kabaelak laeng nga isubli ti napalabas, ipilitko nga ageskuelaak idiay Namita. Idiay Namita, adda bosesko kadagiti kaay-ayamko. Idiay ili, maysaak kadagiti mabul-bully.

“Laglagipenyo a daytoy kineddel ni Ms. Pe ket isu ti right hand-yo, a,” kinuna ti titser bayat ti panangkeddelna kadagiti tallo a kakaduak nga agrem-remedial class. Saanak a nakeddel ta ammok ti right hand-ko. “Ti kanawan nga imayo, isu ti us-usarenyo nga agsurat,” intuloyna nga impalawag. Ni Ms. Pe ti nagan-anus a nangisursuro kaniak ken kadagiti tallo pay a kakaduak nga agbasa ken agsurat. Kanayon nga iggemna ‘diay stick a pagbautna iti imami no dimi naaramid ti assignment-mi. Ngem no dimi naawatan ti leksionna, siaanus a nangtartarabay kadakami tapno maawatanmi ti rumbeng a maadalmi.

Nalidayak idi addaak iti elementaria. Napukawko dagiti sumagmamano nga aldaw a kaaddak koma idiay karayan, taltalon, uma— idiay kabambantayan. Ngem gapu met laeng iti liday, nasursurok ti agbasa, ken nangnangruna, ti agsurat. Ti pudot iti poblasion ti nangiduron kaniak a mangbirok iti nalamiis a suli tapno agbasaak kadagiti istoria kadagiti libro ken komiks iti Bannawag. Kangrunaanna unay, ti kinaestrikto ti Ilokana a titserko ti nangisuro kaniak a ti kanawan nga imak ti usarek nga agsurat.

(Naipablaak iti Bannawag, Marso 10, 2014 a bilang.)