Friday, August 15, 2014

Panagsurat Iti Daniw Para Ubbing

Ni JOHMAR R. ALVAREZ

(Papel a naibasa kabayatan ti panel discussion iti iti Dap-ayan 2013: 45th National Convention and Literary Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas a naangay iti Gonzaga, Cagayan idi Mayo 19-21, 2013.)

NO iti makan narigat nga alaen ti panagraman ti ubing, kasta met ti panagramanna iti daniw. No adu ti nagannak ti agsakit ti ulona a mangpakan kenkuana, adu met dagiti mannurat ken mannaniw ti agsakit ti ulona no kasano a suraten ti daniw a para ubbing. Kinaagpaysona, adu dagiti nalalaing a mannurat ken mannaniw (agdadamo man wenno bangolan) ti marigatan a mangputar iti daniw para ubbing ta no kasano ti karigat a patanoren ti ubing, kasta met ti karigatna a putaren ti daniw a para kenkuana.

No maysaka kadagita a mannurat wenno mannaniw nga umad-adu ti karenken iti mugingna gapu iti panagmurmuregreg, panaglangitlangit  ken panagsiksikor iti suraten a daniw para ubbing, mabalin a matulongannaka daytoy nga artikulo.

Iti panagsurat iti daniw para ubbing, ikkan pateg dagiti sumaganad a pakaseknan ken elemento ti daniw.

Audiens ken Tema
Laglagipen a saan nga agpaparehas ti level ti panunot, rikna ken pagaayat dagiti ubbing. Maisingasing ngarud a bingaybingayen ti grupo dagiti ubbing tapno saan a marigatan ni mannaniw a mangsabat iti kasapulan ti audiensna. Kas koma iti kastoy: nursery ken kinder, Grade 1 angingga iti Grade 3, ken Grade 4 agingga iti Grade 6; mabalin pay a Grade 1 ken Grade 2, Grade 3 ken Grade 4, Grade 5 ken Grade 6 ti pannakagrupoda.

Kalpasanna, panunoten no ania unay ti pagaayat ken pagesman ti napili nga audiens tapno makallawit ti rikna, imatang ken imahinasionna. Mabalin a maipapan iti ay-ayam, karakter, lugar, banag, ayup, sabong, alpabeto,sukog wenno pigura, ken bilang (numbers) ken dadduma pay nga aktibidad ken bambanag a pakaawisan ti essem ti maysa nga ubing.

Lengguahe
Aniaman a kita ti daniw, ti lengguahe ti nakaipasngayanna a talugading ken kalidad. Gapu ta narigat a tiliwen ti panagraman ti maysa nga ubing, kasapulan ti naipangruna a panangrienda iti lengguahe ti daniw para ubbing; masapul a paliiwen dagiti pamuon a kalidad ti lengguahe. Kas kadagiti sumaganad:
• Mayannurot nga istruktura, ortograpia ken grammar ti lengguahe
• Panagaramat iti simple ken mayannatup a balikas
• Liklikan ti panagaramat kadagiti nadadagsen ken nasabsabongan a balikas wenno nauuneg a figures of speech
• Simple a pannakaisurat ngem saan met a makasemsem wenno sobra ti kinasimplena
• Aramiden a makaay-ayo ken makaabbukay ti pannakalaga dagiti balikas babaen ti nasamay a panangpusipos, panangay-ayam kadagiti ilaga a pampanunot, rikna ken padas.

No maysa a nadagsen wenno nauneg a balikas ti “mayannatup a balikas” agtalinaed laeng a kasta tapno makarit ken maingato ti kabaelan ken saririt ti ubing.

Imagery
Ti nasamay a lengguahe, buklenna dagiti imahen iti panunot, dagitoy nga imahe wenno ladawan ti mangitallapaw iti nangatngato nga agpang ti panagpampanunot, panagrikna, panagkita, panagraman, panagdengngeg ti maysa nga ubing. Kas maysa a mannaniw, pintor met iti daytoy a pakaseknan. Masapul ngarud  ti epektibo ken naannayas a panagaramat iti sensory images  wenno balikas—balikas a mangtignay kadagiti lima a panagrikna. Kas iti prinsipio ti panagadal, no ad-adu ti matignay a panagrikna (sense/s), nasamsamay ken nasaysayud ti iseserrek ti pannursuro, kasta met iti daniw.

Linia ken Rukod
Daytoy ti kalasugan a pagannayasan, pagmartsaan a sisasayud ken sisasamay dagiti balikas. Ababa laeng dagiti linia tapno saan a maangsan ken saan a marigatan ti ubing a mangiyebkas ken mangisaulo. Saan met a basta gupden daytoy ngem ketdi, no ania ti naikkeddeng a rukod (meter) ti kada linia ikkan iti umno nga hustisia— no ania ti naikeddeng a bilang dagiti ebkas wenno silaba iti kada linia. Ta ti rukod, ikkanna met iti nasamay ken naannayas a ritmo ti daniw iti kada linabag—ken iti sibubukel a daniw. Mabalin nga agpapada ti rukod ti kada linia, mabalin met a saan nga agpaparehas. No saan nga agpaparehas ti rukod dagiti linia, nasken nga adda lohikal a padron (pattern) ti rukod kas iti sumaganad a pagarigan.

Bassit a Lawwalawwa

/Bas/sit/ a/ law/wa/law/wa/  -7
/im/mu/li/ diay/ sa/nga;/   -6
/i/di/ nag/tu/do/ a/min/ na/ba/sa,/  -10
/i/di/ na/gi/nit/ a/min/ nag/ma/ga;/  10
/bas/sit/ a/ law/wa/law/wa/  -7
/im/mu/li/ diay/ sa/nga./   -6

Pidut

/Pi/dut,/ Pi/dut/ ay/ ag/pi/pi/dut/  - 9
/Ngem/ sa/an/ a/ na/reg/reg/ a/ la/mut/  -10
/Ngem/ pa/pel/ su/pot/—a/nia/man/ a/ ru/ot/  -11
/Ta/ ni/ Pi/dut/ pud/no/ ma/nag/dal/da/lus./  -11

/Pi/dut,/ Pi/dut,/ ay,/ ag/pi/pi/dut/  - 9
/Pag/na/an/na/ ta/la/ga/ na/da/lus/  - 10
/Ti/ most/ res/pon/si/ble/ in/na/ na/gun-/od/  - 11
/I/ti/ pa/ga/da/lan,/ ay,/ na/i/tan-/ok!/  - 11

(Paset ti daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Maikadua a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti RFAAFIL 2012 – 2013.)

Ritmo
Ti ritmo ket tempo a parnuayen ti panagannayas dagiti balikas kadagiti binatog ti daniw, karaman dagiti silaba iti kada linabag. Kasano ti panagkallingag dagiti balikas iti tumunggal maysa? Kasano ti panagannayas dagiti balikas no mainaigda iti tumunggal maysa? Nasamay ken nainkalintegan kadi ti kumpas-kadensia dagiti balikas? Iti panangted pateg  iti ritmo, maikkan met iti gundaway dagiti balikas a nalaklaka nga agannayas iti pannakaisurat ken pannakayebkasda a kas iti panagannayas ti maysa a kanta, ta ti daniw kas met iti musika. Masapul ngarud nga addaan iti naannayas met a padron ti stressed ken unstressed syllables. Tapno ngarud mapagballigian daytoy, masapul nga addaan iti rukod (meter) ti suraten a daniw.

Elemento ti Aweng 
No adda maysa a kangrunaan nga ikkan pateg nga elemento ti daniw a para ubbing, isu daytoy ti elemento ti aweng. Napateg ti aweng iti ubing, kas iti aweng-dayyeng ti maysa nga ina a mangpatpaturog iti daytoy. Maigunamgunam ngarud a saan a pulos a laksiden daytoy nga elemento ti daniw-ubbing ta kas iti lengguahe, nakayanakan met a talugading ti daniw-ubbing daytoy. Ti aweng ti mangparnuay iti nasam-it a musika iti daniw.

• Rima (Rhyme). Parnuayen ti rima (panagpaparehas ti aweng dagiti balikas iti ungto dagiti linia wenno iti uneg dagiti linia [inside rhyme]) ti nasamay nga aweng a mangguyugoy / mangbalud iti rikna ti ubing. Dagiti agkakaaweng a balikas, pudno unay a sumpaak iti rikna, ket di mainsasaan, ganasen ti ubing ti daniw a basaen ken yebkas, ta ti rima kas iti ritmo, itdenna ti musika iti daniw. Pagaayat la unay daytoy ti maysa nga ubing.

• Repetition. Pamuspusan daytoy babaen ti panangulit-ulit iti maysa a balikas, phrase wenno binatog. Kinapudnona, maysa daytoy kadagiti popular a pamuspusan iti panagsurat iti daniw para ubbing. Iti panangulit-ulit ti maysa a balikas, linabag wenno binatog, parnuayenna met ti naannayas nga aweng ken ritmo a saan la tapno ikkan pateg ken dagsen ti ibisik nga pampanunot, rikna ken padas. Pagarigan:

Bassit a lawwalawwa 

Bassit a lawwalawwa
immuli diay sanga;
idi nagtudo amin nabasa,
idi naginit amin nagmaga;
bassit a lawwalawwa
immuli diay sanga.

Pidut

Pidut, Pidut, ay, agpipidut
Ngem saan a naregreg a lamut
Ngem papel, supot—aniaman a ruot
Ta ni Pidut, pudno managdaldalus.

Pidut, Pidut, ay, agpipidut
Pagnaanna talaga nadalus
Ti most responsible inna nagun-od
Iti pagadalan, ay, naitan-ok!

Pidut, Pidut, ay, sipipidut
Bote, plastik, retaso ti landok
Urnongenna ida a siaanus
Sana ilako agbobote-landok.

Pidut, Pidut di agsisipdut
Ta ti imana saan a kulot
Agpidut la’ng banag makairanud
Di agaramid ‘ti makailuod.

Pidut, Pidut, ay, sipipidut
Dina ibain a panagbirok
Napadayawan a most industrious
Iti pagadalan, ay, naitan-ok!

(Daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Maikadua a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti RFAAFIL 2012 – 2013.)


• Alliteration. Agsasaganad a pannakaulit ti umuna a paaweng a letra ti/dagiti balikas kadagiti linabag; minimum ti dua wenno tallo a balikas ti agsaganad. Pagarigan:

Tinudok

Tinudok, tinudok sagdodos
Inggatangko ‘toy lima-pisok;
Piso pay ti supli ti singkok
Para danum a naisupot.

(Paset ti koleksion ti maysa a set dagiti daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Umuna a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti GUMIL Ilocos Norte, ken naipablaak iti Bannawag Agosto 26, 2013.)

• Assonance. Agsasaganad a pannakaulit ti umuna a paaweng a letra ti/dagiti balikas kadagiti linabag; minimum ti dua wenno tallo a balikas ti agsaganad. Pagarigan:

Tinudok 

Tinudok, tinudok sagdodos
Inggatangko ‘toy lima-pisok;
Piso pay ti supli ti singkok
Para danum a naisupot.

--Johmar R. Alvarez


• Onomatopoeia. Panangtulad kadagiti uni babaen ti balikas daytoy a figure of speech. Maysa kadagiti popular—ken mabalin a kaunaan—nga elemento ti aweng a naaramat saan laeng a kadagiti daniw-ubbing ngem kangrunaan kadagiti nursery song a kas iti The Animal Sounds Song, Phonic Song, We Are The Alphabet, Old MacDonald ken dadduma pay. Babaen daytoy nga elemento ti aweng, maguyugoy la ket a dagus ti maysa nga ubing a mangbasa, mangyebkas ken mangayat iti daniw ta naayat la ket kadagiti uni ken masursuro, maammuanna pay dagitoy no ania nga ayup, banag, alpabeto ken dadduma pay ti akin-uni—ken no kasanona a tuladen. Pagangayanna, ragsaken la ketdi ti ubing ti daniw nga ulit-uliten a yebkas.

Adtoy ti maysa a pagarigan, daniw ni Manang Eva A. Mendoza, mannursuro iti Piat ken opisial ti GUMIL Cagayan, a nairaman iti libro a Bullalayaw ken Dadduma Pay a Daniw Para Ubbing.

Da Burik ken Dumalaga 

Kok-kok-korik, korik, korik,
Kuna ti manokko a burik;
Kok-kok-kura, kura, kura,
Kuna ti manokko a dumalaga.

Daytoy burik ket kawitan
Ni upa inna sarsarigsigan
Pagitlogek, pangukopekto
Tapno umadu ti manokko.

Makaay-ayo dagitoy pagassawaan
Ta naamoda, kasla manakman
No makitadak a mapan agpakan
Sumabatda a maragragsakan.

Kok-kok-korik, korik, korik,
Kunak no ayabakon ni burik;
Kok-kok-kura, kura, kura,
Kunak no yaponkon ni dumalaga.

Adu pay dagiti pakaseknan ken elemento a mabalin a pangkurangan daytoy nga artikulo ngem no mapaliiw ken mairamen dagitoy naibisik nga elemento iti suraten a daniw-ubbing, mamatiak nga umanayen a mangguyugoy iti essem ken panagraman ti ubing ket agtig-ab la ketdi a mangbasa ken mangyebkas.

Kamaudiananna, no ti ubing saan a pulos maallilaw iti raman ti maysa makan, saan met a maallilaw iti daniw lalo dagiti iramen a pampanunot, rikna ken padas—ken ania man a maallawat dagiti lima a panagrikna. Saan ngarud nga al-allilawen ti ubing iti putaren a daniw ta ti ubing ti modelo ti pammati. #

1 comments:

  1. Agyaman sir,
    Naalibukayan toy riknak a nagbasa kadagitoy a daniw para ubbing,,
    No kitkitaen dagiti pormana nagsemple nga agpayso,,ngem adu ti ipaayna nga adal,

    ReplyDelete