Friday, August 15, 2014

Bul-ul: Dios ti Ani iti Ifugao

Ni JOHN B. BUHAY

NO nakapasiarkan iti Siudad ti Baguio wenno kadagiti dadduma pay a paset ti Cordillera, mabalin a nakakitkitakan iti bul-ul. Isu daytoy ‘tay nangisit ti marisna a kitikit wenno estatua ti bassit a tao nga adda kadagiti pagtagilakuan iti artifacts. Maysa agingga iti dua a dangan ti gagangay a kadakkelna. Dakkel ti ulona a saan a mayannatup iti bagina, nakatugaw wenno nakatakder, ken kaaduanna a nakadalikepkep. Bul-ul, kuna dagiti Tuwali (Kiangan, Lagawe, Hingyon, Hungduan). Folo, kuna met dagiti Ayangan (Ducligan, Abinuan, Haliap, Lamut).

Adu ti mangipagarup a maysa laeng ti bul-ul kadagiti nagkaadu a kita ti estatua a naaramid manipud iti kayo ket maipapan laeng ita a kas maysa a produkto ti arte a parnuay dagiti eskultor iti Ifugao. Adu ti di nakaammo, uray pay dagiti adu nataengan iti mismo nga Ifugao, a saan a bastabasta a banag wenno produkto ti arte daytoy no di ket addaan iti espiritual a kababalin iti daan nga Ifugao.

Iti panangiladawan ni Dr. John O.S. Palina iti bul-ul iti sinuratna a research paper idi 1993 a napauluan iti “Exploring the Soul and Aesthetic Behind the Ifugao Bale,” maamiris a saan nga asino la ditan ti agar-aramid iti kitikit a bul-ul no di ket maysa a “senior-priest carver” ken saan met a ti la ania ditan a kayo ti maaramat no di ket maysa a sagrado a kayo a gagangay a narra. Ken nairanta pay a naaramid a dakkel ti ulo ti bul-ul.

Innayon ni Dr. Palina a nagbaliwen ti langa ti bul-ul no idilig iti langana idi un-unana. Kunana a dati a nalinteg dagiti linia ti bul-ul, saan a kas itan a makitan dagiti kurbado a linia a maigapu met iti impluensia ti kultura dagiti tagapatad ken iti panagsaknap ti Kristianismo agraman ti panagbaliw ti wagas ti panagbiag iti Cordillera.

Kinuna pay ni Dr. Palina a saan metten a kas idi iti panamati dagiti kumikitikit iti kaadda ken kinabileg dagiti espiritu nga adda kadagiti bul-ul; ngarud, saanen a kas idi ti kasegged ti riknada nga agpartuat kadagitoy nga obra maestra a kitikit.

Nagbatay ni Dr. Palina kadagiti immun-unan a nagsukisok maipapan kadagiti mapukpukawen a kultura ken kannawidan dagiti Ifugao. Ti bul-ul, iti daan nga Ifugao, isu ti pisikal a ladawan ni Maknongan (ti Dios dagiti nagkauna nga Ifugao) a mangibagi met iti maysa a saad a kas mangaywan kadagiti apit a pagay manipud kadagiti payo wenno natukadtukad a kataltalonan ti maysa a kaamaan nga Ifugao.

Daytoy met ti gapuna nga iti kadaanan nga Ifugao, adda bul-ul iti uneg ti alang (kalapaw a pangbitinan kadagiti naani a pagay) wenno sarusar wenno agamang kadagiti Ilokano.

Ti Dua Kita ti Bul-ul

Adda dua a kita ti bul-ul: ti komersial (mailaklako) ken ti misterioso wenno didiosen (a mapukpukawen) wenno ‘tay kunada nga “orihinal” a bul-ul.

Ti komersial ket isu dagitay tagilako wenno aramid dagitay negosiante ken naubbing a nagsursuro nga agkitikit nga Ifugao. Napinturaan iti nangisit ken komersial a pintura. Agkaiwara ti kakastoy kadagiti pagtagilakuan iti Cordillera. Pagsapulan ti panggep daytoy gapu ta nangina. Gatgatangen dagiti agduyos iti ethnic artifact, kangrunaanna dagiti turista.


Ti bul-ul (nakatakder ken nakatugaw),
iti daan nga Ifugao,
isu ti pisikal a ladawan
ni Maknongan (ti Dios dagiti nagkauna nga Ifugao)
a mangibagi met iti maysa a saad
a kas mangaywan kadagiti apit a pagay
manipud kadagiti payo
wenno natukadtukad a kataltalonan
ti maysa a kaamaan nga Ifugao.

Ti misterioso a bul-ul ket aramid ti maysa a nataengan a Pugao idi un-unana a panawen iti Ifugao. Dagiti Mumbaki (para kararag) ti mangibaga iti maysa a tao no masapul nga agaramid iti maysa a bul-ul nga agpaay a mangbayabay iti pinagayanna, agdepende iti espiritual a situasion dayta a tao. Saan a basta agaramid lattan nga awan ti espiritual a gapuna. Masansan a no addan naaramid ti tao a kataltalonan ket mangrugin nga agapit, paayabanna dagiti Mumbaki tapno iwayatda ti baki ket isuda ti mangidalan iti maaramid a bul-ul. Kalpasan a maaramid, idatonan met laeng dagiti Mumbaki iti dara ti ayup, madigos iti dara ti estatua, nga isunto ti mangpangisit kenkuana iti panaglabas ti panawen. Saanda a pinturaan daytoy iti komersial a pintura. Kasla saan nga aramid ti eksperto nga eskultor daytoy a bul-ul ta awan langana a kas iti umno a sukog ti tao. Maidulin daytoy iti uneg ti balay a mayabay iti inani a pagay wenno iti uneg ti kalapaw a pagipempenan iti apit ket maiparit nga ay-ayamen nangruna dagiti ubbing. Kaarig daytoy dagidi balitok nga agila iti lakasa ti tulag nga inaramid dagiti Israelita a kas imbilin ti Dios kadakuada ti kinasagrado ti orihinal a bul-ul. Madadael ti naimbag a gasat ti biag ti maysa a pamilia no pukawenda daytoy. Isu a kinuna met laeng ni Dr. Palina nga idinto nga ibilang dagiti Ifugao a naparabur ken naasi dagiti didiosenda, patienda met a nalaka nga agpungtot dagitoy no mabaybay-anda wenno balsenda ti tao a mangaramid iti di nasayaat kadakuada.


Paspasamak a Parnuay ti Bul-ul

Ni Ina Induyoh (dina ammo no mano ti tawenna), maysa a tubo iti Haliap, Asipulo, manipud iti tribu nga Ayangan, malagipna no kasano a napilay daydi nga apongna nga Intanap (ket sinaritana kadakami): Ginanggantil ni Apong Intanap ti adienna iti uneg ti balay. Nalipatanna ti bilin dagidi dadakkelna a dida sagsagiden ti bul-ul a naisaad iti kasuoran a pakaibitbitinan ti inani a pagay. Dina ngata inggagara ket ginaw-atna daytoy sa imbutbuteng iti adingna iti panaggingginnantilda. Idi insublina daytoy iti nangalaanna, kellaat a naglupisak ket saanen a nakatakder nga awan met mariknana a nasakit. Uray pay ania ti inaramid dagiti Mumbaki, saanen a nagsubli ti takderna. Kaarig daytoy ti maiparit a bunga iti Paraiso a kalpasan a kinnan da Adan ken Eba, saandan a napakawan. Lugpi ngarud ni Apong Intanap iti unos ti panagbiagna.

Ania la unay ti kinasagrado dayta a bul-ul ta saan a bastabasta a garawen? Mairuar laeng dayta no adda seremonia ti panagapit babaen dagiti Mumbaki isu a inawagan dagiti agsuksukisok daytoy iti “The Rice God” (Dios ti Ani). Maiparit a mailako. Ket mapili laeng ti pakaipatawidanna kadagiti annak, segun iti pagayatan ti espiritu nga adda iti bul-ul ken babaen ti panangidalan ni Maknongan.

Maysa pay a kaudian a pasamak, kas sinarita met laeng ni Ina Induyoh, ket isu ti bul-ul a natakaw (dinan malagip no kaano). Idi addan ganggannaet a turista a dimmanon iti Ifugao, awan pay komersial a bul-ul idi, nagustuanda dagitay nakitada a bul-ul. Dida ammo ti kinasagrado dagitoy. Isu nga awan ti mayat nga aglako. “Dayta ti ayan ni Maknongan a mangparparabur kadagiti apitmi,” kinunada, ngem impapan laeng dagidi Amerikano a gagangay laeng a pampammati dayta. Inngatoda ti presio ket adda nasulisog. Naglako dagidi dadduma. Adda maysa a nagtakaw sa inlakona.

Idi agawid dagidi agassawa nga Amerikano, nangalada iti maysa a babai tapno agbalin a katulonganda idiay America, kaduada a nangawit kadagitay ginatangda a bul-ul. Idi naisimpadan dagitay bul-ul iti balayda idiay America, nangngeg ti babai a katulongan nga agaapa dagiti bul-ul ket maawatanna gapu ta Ifugao ti saoda. Saan a mangngeg dagiti agassawa ti panagaapa dagiti bul-ul. Agtinnag dagiti bul-ul manipud iti nakaiparabawanda. Ket ipagarup dagiti agassawa a saan nga ammo ti babai ti agisimpa ta naglaka a matinnagda. Nangngeg ti babai a kuna ti maysa a bul-ul nga isu ket “natakaw!” Ket ibagbagana a masapul nga isublida idiay Ifugao ta nagsakit ti nangtakaw kenkuana. Nagkuretret ti muging dagiti agassawa idi ibaga ti katulongan nga agsasao ken agaapa dagiti bul-ul. “Natakaw dayta maysa”, kinunana, ngem nagduadua dagidi agassawa. Ngem nalagipda no apay a narigat idi nga ilako dagiti Pugao dagidi a bul-ul. Nagsublida idiay ifugao ket pudno a nagsakit ken natayen daydi nagtakaw. Rimmigat met ti biag dagidi dadduma a naglako gapu ta kimmisang ti apitda a pagay.

No adda kakasta a misterio iti daan nga Ifugao, apay nga awanda itan? Wen, ta immayen dagiti nagduduma a pammati ti adu a simbaan ket ibagbagada a parnuay dagiti demonio dagitoy a paspasamak— saan a ni Apo Dios ti autor ti ritual dagiti Mumbaki no di ket ni Satanas. Isu ngata ti gapuna a rimmuar dagiti nagadu ita a kiwet ken dadakkel nga alumbabayad iti Banaue a mangdadael kadagiti tambak ket saan a kabaelan a paksiaten ti adu a kararag dagiti ministro ken papadi ti simbaan? Agpukpukawen dagiti orihinal a kultura, relihion, ken kannawidan dagiti Ifugao gapu ta  isuksukatda metten dagitoy kadagiti naggapu iti kapatadan ken ganggannaet, uray dagiti istoria dagitoy a bambanag, mapukawdanto metten ket awanton ti makuna a kultura-Ifugao iti sumarsaruno a kaputotan.#


(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Disiembre 30, 2013 a bilang.)

0 comments:

Post a Comment