Bul-ul: Dios Ti Ani Iti Ifugao

Ti bul-ul (nakatakder ken nakatugaw), iti daan nga Ifugao, isu ti pisikal a ladawan ni Maknongan (ti Dios dagiti nagkauna nga Ifugao) a mangibagi met iti maysa a saad a kas mangaywan kadagiti apit a pagay manipud kadagiti payo wenno natukadtukad a kataltalonan ti maysa a kaamaan nga Ifugao.

Bucaneg Awardee Cris Ilustre, 74

Lima nga aldaw kalpasan a naipakaammo kenkuana nga isu ti napili a kakaisuna a 2014 Pedro Bucaneg Awardee ti GUMIL Filipinas, pimmusay ni beterano a mannurat Crisostomo M. Ilustre iti pagtaenganda iti Bantay, Ilocos Sur idi Marso 26.

Maika-46 a Nailian a Kombension

Angayen ti GUMIL Filipinas (GF), ti kadakkelan a gunglo dagiti mannurat nga Ilokano iti sangalubongan, ti Maika-46 a Nailian a Kombension ti GF iti daytoy Abril 18-20, 2-14 iti Cabicungan Inn, Centro 05, Claveria, Cagayan (nayakar manipud iti Sanchez Mira, kas immunan a naipakaammo).

Dagiti Grantee iti 2013 National Book Development Trust Fund

Napili da Sherma E. Benosa, Linda Lingbaoan-Bulong ken Ariel S. Tabag kadagiti a grantee iti nobela nga Ilokano ti 2013 National Book Development Trust Fund.

Dagiti baro nga opisial ti GUMIL Filipinas

Dagiti baro nga opisial ti GUMIL Filipinas nga agtakem iti 2013-2015

5th Pasnaan Literary Workshop ti GUMIL Filipinas, silulukaten

Dagiti fellows ken panelists ti Pasnaan 4.

Saturday, August 16, 2014

Asino ti mangsangaili iti GF Convention 2015?

Silulukaten ti panag-bid dagiti probinsial a sanga ti GUMIL Filipinas nga interesado a mangsangaili iti sumaruno a kombension nasional ti GF a maangay inton Kalgaw 2015.

Daytoy ti napagnunumuan iti kaudian a regular board meeting ti gunglo a naangay iti Siudad ti Laoag. Maipalagip a nagsaruno a sinangaili ti GUMIL Cagayan ti kombension, idi 2013 (Gonzaga) ken 2014 (Claveria).

Iti sabali a bangir, maangay ti maika-6 a regular board meeting ti GF inton Agosto 31, 2014 iti Tuding, Itogon, Benguet iti panangsangaili da GF Auditor Estela Bisquera-Guerrero ken kaingungotna a Rey Guerrero.

Kangrunaan a mataming iti miting ti bidding nga idatag/indatag dagiti interesado a provincial chapters a mang-host iti sumaruno a kombension nasional. Mainaig itoy, maibalakad kadagiti presidente (wenno pannakabagida) ti chapter a nag-bid ti nasken nga idadar-ayda tapno mapagsasaritaaan a nalaing dagiti proposalda a mangsangaili iti kombension.

Ipaganetget ni Presidente Arthur P. Urata Sr., ti idadar-ay amin nga opisial: Mario Tejada (bise-presidente), Eden C. Bulong (treasurer), Benjamin P. Pacris (business manager), Reynaldo E. Andres (PRO); ken dagiti direktor: Sherma E. Benosa, Emy Amad Z. Bucaneg, Eliseo B. Contillo, Freddie P. Masuli, Aileen R. Rambaud, Martin T. Rochina, Ariel S. Tabag ken Vilmer V. Viloria.

Manamnama pay ti kaaddanto dagiti mamagbaga ti gunglo: Juan S.P. Hidalgo Jr., Jose A. Bragado, Manuel S. Diaz, Baldovino A. Valdez, ken Cles B. Rambaud.

Maigunamgunam met ti itatabuno dagiti chapter president: Villamor Visaya (Isabela), Elizabeth M. Raquel (Ilocos Norte), Edilberto H. Angco (Ilocos Sur), Djuna R. Alcantara (La Union), Fernando B. Sanchez (Pangasinan), ken Joey Guzman (Abra).

Indawat met ni GF Auditor Estela B. Guerrero ti idadar-ay koma dagiti amin a mannurat nga interesado nga agkameng iti mabuagay a GUMIL Benguet a kas kada Prof. Junley L. Lazaga ti UP Baguio, Dumay Solinggay, Io Jularbal, Perlas A. Dacuag, Rosalie V. Calpito, ken dadduma pay.

Para iti dadduma pay nga impormasion, kontaken dagitoy a numero ti selpon: 0927-7927913 (APU), 0918-9632254 (EBG), wenno ag-e-mail iti rvaragon@gmail.com, wenno ag-send iti message iti Facebook iti rvaragon@facebook.com.


Komusta Itan ti Marag Valley?

Ni LEILANIE G. ADRIANO
Rinetrato ti autor dagiti ladawan a naaramat iti daytoy a salaysay.

KUTA dagiti rebelde. Kastoy ti lagip a dinto pulos malipatan iti Marag Valley iti Luna, Apayao tunggal madakamat daytoy a disso, agtallopulon a tawen ti napalabas.

Iti damo a pannakabaddekko iti daytoy a disso, awanen dagidi nadamdamagko a makatitileng a kanalbuong ti paltog ken ikkis dagiti babbai ken ubbing nga agpaisalakan. Saanen a namantsaan iti dara ti danum iti pagballasiwan a karayan ken saanen a nakabalunet dagiti tawa ken ridaw dagiti malabsan a balay a kaaduanna ti nagatep iti pingot wenno pan-aw.

Iti Karayan Marag…

Maysa a nangayed a lugar a taeng dagiti namaris nga orkidia, billit ken nalit-aw a karayan, daytoy ti umuna a nadlawko kabayatan a taltalaytayenmi ti nawasnay sa sumang-at, sumalog a tumapok a dalan iti Marag Valley, agarup 17 a kilometro manipud iti sentro ti Luna. Adu pay laeng dagiti narukbos a kayo nupay second-growth forest laengen dagitoy maigapu iti pannakalukat daytoy a disso iti logging.

Adda met sumagmamano a pangtepangted a sementado a dalan a kumamang iti sentro ngem motorsiklo pay laeng ti kadawyan nga us-usarenda a pagpasada. No iti Mindanao, kasla habal-habal. Sumaruno a lumubbon ti tallo agingga’t uppat nga agyan iti sango wenno likudan ti drayber. Saan met a nakurkurang ngem 70 a pisos ti plete ti maysa a mapan agudong iti ili.

Paset ti Dupag Rocks iti Marag Valley.

Iti Marag Elementary School nga umuna a natuparmi babaen ti panangiwanwan ti mismo a mayora ti ili, Betty Verzola (pimmusay iti di pay unay nabayag gapu iti maysa a car accident), kaduami dagiti balikbayan a taga-Luna met laeng a da Manang Agnes Barroga, agpapaay a nars iti Seattle, Washington, da agasawa a da Dr. Lawrence Baria ken Ciely Baria iti Melbourne, Australia agraman dagiti kakabagianda a taga-Luna met laeng a simmurot kadakami tapno bumisita iti Marag. Makita ti maysa a marker (memorial shrine) iti sango iti eskuela a simbolo iti panagkakadua nga awan mailanglangi (symbol of equality). Naipatakder daytoy a memorial shrine a kas pananglagip iti naan-anay a panagkakappia dagiti militar ken dagiti rebelde a simmina iti turay gapu iti nakaro a pannakaabuso ti kalintegan. Malagip nga iti tawen 1984, ditoy a nagkuta dagiti militar tapno maparmek dagiti rebelde.

Ti Memorial Shrine iti sango ti Marag Elementary School.

Tapno saan a marigatan dagiti ubbing a mapan agbasa iti ili, ditoy payen a naipasdek ti Marag Valley Agricultural and Trade High School idi 2002. Ket ditoy nga in-inut a nagsubli dagiti dati nga agindeg iti nasao a lugar tapno ituloyda ti agbiag a natalinaay. Babaen ti Comprehensive Agrarian Reform Program (CARP) ti gobierno, ditoy a naikkan dagiti agindeg iti kabukbukodanda a daga tapno adda pagbiaganda. Adda payen naipasdek a mini-hydroelectric plant-da tapno mapasilawan dagiti pagtaenganda. Itay laeng kallabes, adda payen naipatakder a lying-in clinic iti mismo a sentro ti Marag tapno mataming ti salun-at dagiti masikog ken agpasngay. Kuna ni Mayor Verzola, maipangpangruna ti pannakataming ti salun-at dagiti umili gapu ta kadagiti naglabas, addan tallo nga inna a pimmusay iti Marag gapu iti risgo ti panaganak. Maibatay iti maysa a kabarbaro a linteg, saanen a maipalubos ti panagpaanak ti partera (mangngilut) iti uneg ti pagtaengan; kasapulan a maipan ti aganak iti umiso a pagpaanakan nga adda sindadaan a doktor ken midwife a mangtaming kenkuana.

Nalawa dagiti pagtatalonan ken nawadwad ti padanum nga aggapu kadagiti agpuspusuak nga ubbog manipud kadagiti rukib ti bantay nga iti naminsan, ditoy met a nagkuta dagiti rebelde.

Malaksid iti nalamiis ken nalit-aw nga agay-ayus a karayan a sumagmamano laengen a makita iti ania man a paset ti Filipinas wenno iti ballasiw-taaw, adda naidumduma nga awis ti Marag Valley kadagiti agindeg ditoy agraman dagiti turista.

Malaksid iti namsek a pakasaritaan daytoy idi panawen ti gubat ken no ania dagiti napapateg nga adal a naibatina iti kagimongan, in-inut metten a maluklukaisan iti publiko dagiti makaay-ayo a buya ti Marag Valley a sigurado a daywen dagiti mailiw iti daga a nagtaudanda ken dagiti turista.

Kinapudnona, kuna ni Mayora Verzola a madama nga maad-adal no kasano pay nga ad-adda a mayam-ammo ti Marag Valley a kas destinasion dagiti adventurer a kas koma kadagiti siklista ken mountaineer. Iti bukodko a panirigan, nasayaat la unay a pakaisayangkatan ti triathlon race ti Marag Valley gapu kadagiti nangangayed a bambantay a kalay-aten dagiti siklista, ti nawasnay a dalan a lumabas kadagiti berde a kapagayan, ti makaawis a Karayan Marag a mabalin a paglalangoyan ken dagiti nadumaduma ti pormana a bato ken kueba a pagpasiaran.

Ket maibatay iti kapadasak, amang a kaay-ayok ti agdigos iti nalit-aw ken nalamiis a danum nga aggapu kadagiti rukib ti bantay ngem iti chlorinated a danum iti nalawa a swimming pool wenno iti naapgad a danum-baybay a pakakessetan ti napudaw a kudil no awan sunblock. Ken ad-adda a makapasalibukag iti rikna ti makalang-ab iti sadiwa nga angin kabayatan nga agkalkalangtayak kadagiti tambak wenno umusok-usok kadagiti rukib nga ayuyang dagiti kurarapnit ken billit wenno umuli kadagiti nadumaduma ti pormana a bato ket iti pannakadanonko iti tuktokna, matannawagak ti naggapuak a nangayed a kabambantayan. Ket iti panangiwarasko iti panagkitak, kasla gawgaw-atek gayamen dagiti nadumaduma ti pormana nga ulep iti asul a langit.

Ket amin dagitoy, kayatkonto manen a padasen iti panagsublik iti Marag.

Kalpasan a napukaw ti Marag Valley ti marisna gapu kadagiti nadara a ranget, in-inut met laengen a malalaingan dagiti lemma ti didigra a pinarnuay dagitoy.

Ala, inkayo man met agpasiar idiay Marag Valley ket dakayonto ti mangibaga no saan a pudno ti kunak.#


(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 2, 2013 a bilang.)

Ti Kanawan nga Imak

Ni DUMAY SOLINGGAY


Ti autor iti panag-perform-na
iti Pasnaan 4, Currimao, I.N. idi Hunio 2013,
a nagpaayanna a maysa kadagiti fellow,
ken nagangayanna, napili a Most Outstanding Fellow
ti nasao a serye ti workshop nga iwaywayat
ti GUMIL Filipinas.

“YANNA ti kanawan nga imayo? Right hand? Right hand?”

Agingga ita, malaglagipko pay laeng ti pannakakeddel dagiti tallo a kaeskuelaak iti Grade Two a kakaduak a nag-remedial class. Kadakami nga uppat, siak laeng ti naisalakan manipud iti atitiddog a ramay ti titsermi.

Itay napan a tawen, nairamanak iti Pasnaan, maysa a literary workshop a para kadagiti agdadamo a mannurat nga Ilokano wenno agsursurat iti Ilokano. Damok ti agsurat iti daniw iti lengguahe nga Ilokano. Ket daytoy met ti damo a salaysay a sinuratko iti Ilokano. Kastoy sa ketdi no damom ti agsurat iti maysa a lengguahe, subliam ti damo a nagadalam.

Grade Two-ak idi impannak ni Mamang idiay poblasion ti Cervantes tapno idiay nga ageskuelaak. Paliwawengak ngamin no addaak idiay bariomi a Namita iti met laeng Cervantes, nangruna ket ni Mamang ti titser iti Grade One ken Grade Two. Kabaelak ti saan a sumrek iti eskuela no kayatko. Impasanak ni Mamang iti Grade One a saanak a pulos a makabasa wenno makasurat malaksid iti naganko.

Naed dagiti Kankanaey ken Ilokano ti Cervantes, Ilocos Sur nga ilik. Dagiti Kankanaey ti agnaed iti kabambantayan a ‘yanmi; iti met patad dagiti Ilokano. Iti met laeng patad ti sentro ti ili.

Iti dayta a kalgaw, sakbay a sumrekak iti Grade Two, pinagbakasiondak dagiti dadakkelko iti poblasion. Gayam, inggagarada a kasta ta idiayen a pageskuelaendak iti dayta a panagseserrek. Adda gagarko a simrek iti umuna nga aldaw ti panageskuela ngem kadagiti simmarsaruno nga aldaw, agbabawiakon.

Grade Two ti lebelko ngem diak ammo ti agbasa ken agsurat. Kanayon a mapabainanak iti eskuela ta kanayon a mapatakderak. Iti panagriknak, managdillaw dagiti kabarbaro a kaeskuelaak. No dadduma, adda mangitik-ol iti lapis iti ulok, adda mangbato kaniak iti bola, wenno adda mangpungot kaniak. Nalpasen dagiti nakawaywaya nga aldawko idi idiayak bario nga ages-eskuela.

Manmano ti agsasao iti Kankanaey iti baro nga eskuelak isu a nasursuruanak a makisarita iti Ilokano. Isu siguro daytoy ti makaigapu a saanak a makasursurot idi iti maisursuro iti eskuela. Diakon malagip no kasano a napagsabatko ti nakayanakak a lengguahe a Kankanaey ken ti Ilokano.

Gapu iti kinakapsutko a mangsurot iti leksion iti Grade Two, inyakardak iti Grade One. Ngem kalpasan ti sumagmanano a lawas, simmalog ni Mamang ket nakisarita nga isublidak iti Grade Two. Imbagana a sursuruandakto idiay balaymi. Inikkandak ngarud iti remedial classes, kaduak ti tallo pay a medio nakapuy nga agadal. Kanayon a maudikami nga agawid iti malem.

Pudoten ti bagik idiay ili. Kanayon a mail-iliwak idiay bariomi. Saanakon a makatiltiliw iti wading idiay piskeria nga asideg ti eskuelami. Saanakon a makadigos idiay karayan no tengnga ti aldaw. Saanakon a makauli kadagiti kayo. Ken mailiwak la unay kadagiti kaay-ayamko. Iti laeng Sabado ken Domingo a panagawidko idiay Namita ti gundawayko nga agsang-at kadagiti bambantay, agtaray kadagiti kataltalonan, ken agdigos idiay karayan.

Makapaliday dagiti padasko idiay ili. Kanayon a pasakitandak dagiti kaeskuelaak. Kanayon pay a dillawenda ti kinadugyotko. Isu a kanayon a natalnaak ken addaak idiay suli. Adda pay dagiti gundaway a makiapaak kadagiti kaay-ayamko gapu ta maysaak nga Igorot ket isuda, Ilokano. Sutilendak a dakkel kano dagiti butoyko; sutilek met ida nga agsidsidada iti bugguong.

Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nasursurok met laeng ti agbasa ken agsurat. Agyamanak kadagiti remedial classes. Sinuruannakami pay ‘diay titsermi a mapan agbasabasa idiay bassit a library ti eskuela. Iti nasao a library a nabirokak ti bagik idiay ili. No iti lunch break-ko idiay bario ket mapanak idiay karayan, iti lunch break-ko idiay ili ket mapanak idiay library. Nagustuak dagiti istoria kadagiti libro. Ngem il-iliwek latta ti ganas ti biagko idiay bariomi. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, nakabirokak met laeng kadagiti gagayyemko. Ngem sabali latta ti iliwko kadagiti barkadak idiay bario.

Kalpasan dayta nga school year, imbagak ken ni Mamang a kayatko ti agsubli idiay Namita. Saandak a pinalubosan ta limmaingak kano nga agbasa ken agsurat idi napanak idiay ili. Intuloyko ngarud ti nag-Grade Three agingga a nagturposak iti elementaria iti daydiay nga eskuela.

No lagipek ti kinaubingko, kanayon nga ibagak a naliday ti biagko iti eskuela idiay ilimi. No kabaelak laeng nga isubli ti napalabas, ipilitko nga ageskuelaak idiay Namita. Idiay Namita, adda bosesko kadagiti kaay-ayamko. Idiay ili, maysaak kadagiti mabul-bully.

“Laglagipenyo a daytoy kineddel ni Ms. Pe ket isu ti right hand-yo, a,” kinuna ti titser bayat ti panangkeddelna kadagiti tallo a kakaduak nga agrem-remedial class. Saanak a nakeddel ta ammok ti right hand-ko. “Ti kanawan nga imayo, isu ti us-usarenyo nga agsurat,” intuloyna nga impalawag. Ni Ms. Pe ti nagan-anus a nangisursuro kaniak ken kadagiti tallo pay a kakaduak nga agbasa ken agsurat. Kanayon nga iggemna ‘diay stick a pagbautna iti imami no dimi naaramid ti assignment-mi. Ngem no dimi naawatan ti leksionna, siaanus a nangtartarabay kadakami tapno maawatanmi ti rumbeng a maadalmi.

Nalidayak idi addaak iti elementaria. Napukawko dagiti sumagmamano nga aldaw a kaaddak koma idiay karayan, taltalon, uma— idiay kabambantayan. Ngem gapu met laeng iti liday, nasursurok ti agbasa, ken nangnangruna, ti agsurat. Ti pudot iti poblasion ti nangiduron kaniak a mangbirok iti nalamiis a suli tapno agbasaak kadagiti istoria kadagiti libro ken komiks iti Bannawag. Kangrunaanna unay, ti kinaestrikto ti Ilokana a titserko ti nangisuro kaniak a ti kanawan nga imak ti usarek nga agsurat.

(Naipablaak iti Bannawag, Marso 10, 2014 a bilang.)


Friday, August 15, 2014

Panagsurat Iti Daniw Para Ubbing

Ni JOHMAR R. ALVAREZ

(Papel a naibasa kabayatan ti panel discussion iti iti Dap-ayan 2013: 45th National Convention and Literary Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas a naangay iti Gonzaga, Cagayan idi Mayo 19-21, 2013.)

NO iti makan narigat nga alaen ti panagraman ti ubing, kasta met ti panagramanna iti daniw. No adu ti nagannak ti agsakit ti ulona a mangpakan kenkuana, adu met dagiti mannurat ken mannaniw ti agsakit ti ulona no kasano a suraten ti daniw a para ubbing. Kinaagpaysona, adu dagiti nalalaing a mannurat ken mannaniw (agdadamo man wenno bangolan) ti marigatan a mangputar iti daniw para ubbing ta no kasano ti karigat a patanoren ti ubing, kasta met ti karigatna a putaren ti daniw a para kenkuana.

No maysaka kadagita a mannurat wenno mannaniw nga umad-adu ti karenken iti mugingna gapu iti panagmurmuregreg, panaglangitlangit  ken panagsiksikor iti suraten a daniw para ubbing, mabalin a matulongannaka daytoy nga artikulo.

Iti panagsurat iti daniw para ubbing, ikkan pateg dagiti sumaganad a pakaseknan ken elemento ti daniw.

Audiens ken Tema
Laglagipen a saan nga agpaparehas ti level ti panunot, rikna ken pagaayat dagiti ubbing. Maisingasing ngarud a bingaybingayen ti grupo dagiti ubbing tapno saan a marigatan ni mannaniw a mangsabat iti kasapulan ti audiensna. Kas koma iti kastoy: nursery ken kinder, Grade 1 angingga iti Grade 3, ken Grade 4 agingga iti Grade 6; mabalin pay a Grade 1 ken Grade 2, Grade 3 ken Grade 4, Grade 5 ken Grade 6 ti pannakagrupoda.

Kalpasanna, panunoten no ania unay ti pagaayat ken pagesman ti napili nga audiens tapno makallawit ti rikna, imatang ken imahinasionna. Mabalin a maipapan iti ay-ayam, karakter, lugar, banag, ayup, sabong, alpabeto,sukog wenno pigura, ken bilang (numbers) ken dadduma pay nga aktibidad ken bambanag a pakaawisan ti essem ti maysa nga ubing.

Lengguahe
Aniaman a kita ti daniw, ti lengguahe ti nakaipasngayanna a talugading ken kalidad. Gapu ta narigat a tiliwen ti panagraman ti maysa nga ubing, kasapulan ti naipangruna a panangrienda iti lengguahe ti daniw para ubbing; masapul a paliiwen dagiti pamuon a kalidad ti lengguahe. Kas kadagiti sumaganad:
• Mayannurot nga istruktura, ortograpia ken grammar ti lengguahe
• Panagaramat iti simple ken mayannatup a balikas
• Liklikan ti panagaramat kadagiti nadadagsen ken nasabsabongan a balikas wenno nauuneg a figures of speech
• Simple a pannakaisurat ngem saan met a makasemsem wenno sobra ti kinasimplena
• Aramiden a makaay-ayo ken makaabbukay ti pannakalaga dagiti balikas babaen ti nasamay a panangpusipos, panangay-ayam kadagiti ilaga a pampanunot, rikna ken padas.

No maysa a nadagsen wenno nauneg a balikas ti “mayannatup a balikas” agtalinaed laeng a kasta tapno makarit ken maingato ti kabaelan ken saririt ti ubing.

Imagery
Ti nasamay a lengguahe, buklenna dagiti imahen iti panunot, dagitoy nga imahe wenno ladawan ti mangitallapaw iti nangatngato nga agpang ti panagpampanunot, panagrikna, panagkita, panagraman, panagdengngeg ti maysa nga ubing. Kas maysa a mannaniw, pintor met iti daytoy a pakaseknan. Masapul ngarud  ti epektibo ken naannayas a panagaramat iti sensory images  wenno balikas—balikas a mangtignay kadagiti lima a panagrikna. Kas iti prinsipio ti panagadal, no ad-adu ti matignay a panagrikna (sense/s), nasamsamay ken nasaysayud ti iseserrek ti pannursuro, kasta met iti daniw.

Linia ken Rukod
Daytoy ti kalasugan a pagannayasan, pagmartsaan a sisasayud ken sisasamay dagiti balikas. Ababa laeng dagiti linia tapno saan a maangsan ken saan a marigatan ti ubing a mangiyebkas ken mangisaulo. Saan met a basta gupden daytoy ngem ketdi, no ania ti naikkeddeng a rukod (meter) ti kada linia ikkan iti umno nga hustisia— no ania ti naikeddeng a bilang dagiti ebkas wenno silaba iti kada linia. Ta ti rukod, ikkanna met iti nasamay ken naannayas a ritmo ti daniw iti kada linabag—ken iti sibubukel a daniw. Mabalin nga agpapada ti rukod ti kada linia, mabalin met a saan nga agpaparehas. No saan nga agpaparehas ti rukod dagiti linia, nasken nga adda lohikal a padron (pattern) ti rukod kas iti sumaganad a pagarigan.

Bassit a Lawwalawwa

/Bas/sit/ a/ law/wa/law/wa/  -7
/im/mu/li/ diay/ sa/nga;/   -6
/i/di/ nag/tu/do/ a/min/ na/ba/sa,/  -10
/i/di/ na/gi/nit/ a/min/ nag/ma/ga;/  10
/bas/sit/ a/ law/wa/law/wa/  -7
/im/mu/li/ diay/ sa/nga./   -6

Pidut

/Pi/dut,/ Pi/dut/ ay/ ag/pi/pi/dut/  - 9
/Ngem/ sa/an/ a/ na/reg/reg/ a/ la/mut/  -10
/Ngem/ pa/pel/ su/pot/—a/nia/man/ a/ ru/ot/  -11
/Ta/ ni/ Pi/dut/ pud/no/ ma/nag/dal/da/lus./  -11

/Pi/dut,/ Pi/dut,/ ay,/ ag/pi/pi/dut/  - 9
/Pag/na/an/na/ ta/la/ga/ na/da/lus/  - 10
/Ti/ most/ res/pon/si/ble/ in/na/ na/gun-/od/  - 11
/I/ti/ pa/ga/da/lan,/ ay,/ na/i/tan-/ok!/  - 11

(Paset ti daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Maikadua a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti RFAAFIL 2012 – 2013.)

Ritmo
Ti ritmo ket tempo a parnuayen ti panagannayas dagiti balikas kadagiti binatog ti daniw, karaman dagiti silaba iti kada linabag. Kasano ti panagkallingag dagiti balikas iti tumunggal maysa? Kasano ti panagannayas dagiti balikas no mainaigda iti tumunggal maysa? Nasamay ken nainkalintegan kadi ti kumpas-kadensia dagiti balikas? Iti panangted pateg  iti ritmo, maikkan met iti gundaway dagiti balikas a nalaklaka nga agannayas iti pannakaisurat ken pannakayebkasda a kas iti panagannayas ti maysa a kanta, ta ti daniw kas met iti musika. Masapul ngarud nga addaan iti naannayas met a padron ti stressed ken unstressed syllables. Tapno ngarud mapagballigian daytoy, masapul nga addaan iti rukod (meter) ti suraten a daniw.

Elemento ti Aweng 
No adda maysa a kangrunaan nga ikkan pateg nga elemento ti daniw a para ubbing, isu daytoy ti elemento ti aweng. Napateg ti aweng iti ubing, kas iti aweng-dayyeng ti maysa nga ina a mangpatpaturog iti daytoy. Maigunamgunam ngarud a saan a pulos a laksiden daytoy nga elemento ti daniw-ubbing ta kas iti lengguahe, nakayanakan met a talugading ti daniw-ubbing daytoy. Ti aweng ti mangparnuay iti nasam-it a musika iti daniw.

• Rima (Rhyme). Parnuayen ti rima (panagpaparehas ti aweng dagiti balikas iti ungto dagiti linia wenno iti uneg dagiti linia [inside rhyme]) ti nasamay nga aweng a mangguyugoy / mangbalud iti rikna ti ubing. Dagiti agkakaaweng a balikas, pudno unay a sumpaak iti rikna, ket di mainsasaan, ganasen ti ubing ti daniw a basaen ken yebkas, ta ti rima kas iti ritmo, itdenna ti musika iti daniw. Pagaayat la unay daytoy ti maysa nga ubing.

• Repetition. Pamuspusan daytoy babaen ti panangulit-ulit iti maysa a balikas, phrase wenno binatog. Kinapudnona, maysa daytoy kadagiti popular a pamuspusan iti panagsurat iti daniw para ubbing. Iti panangulit-ulit ti maysa a balikas, linabag wenno binatog, parnuayenna met ti naannayas nga aweng ken ritmo a saan la tapno ikkan pateg ken dagsen ti ibisik nga pampanunot, rikna ken padas. Pagarigan:

Bassit a lawwalawwa 

Bassit a lawwalawwa
immuli diay sanga;
idi nagtudo amin nabasa,
idi naginit amin nagmaga;
bassit a lawwalawwa
immuli diay sanga.

Pidut

Pidut, Pidut, ay, agpipidut
Ngem saan a naregreg a lamut
Ngem papel, supot—aniaman a ruot
Ta ni Pidut, pudno managdaldalus.

Pidut, Pidut, ay, agpipidut
Pagnaanna talaga nadalus
Ti most responsible inna nagun-od
Iti pagadalan, ay, naitan-ok!

Pidut, Pidut, ay, sipipidut
Bote, plastik, retaso ti landok
Urnongenna ida a siaanus
Sana ilako agbobote-landok.

Pidut, Pidut di agsisipdut
Ta ti imana saan a kulot
Agpidut la’ng banag makairanud
Di agaramid ‘ti makailuod.

Pidut, Pidut, ay, sipipidut
Dina ibain a panagbirok
Napadayawan a most industrious
Iti pagadalan, ay, naitan-ok!

(Daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Maikadua a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti RFAAFIL 2012 – 2013.)


• Alliteration. Agsasaganad a pannakaulit ti umuna a paaweng a letra ti/dagiti balikas kadagiti linabag; minimum ti dua wenno tallo a balikas ti agsaganad. Pagarigan:

Tinudok

Tinudok, tinudok sagdodos
Inggatangko ‘toy lima-pisok;
Piso pay ti supli ti singkok
Para danum a naisupot.

(Paset ti koleksion ti maysa a set dagiti daniw ni Johmar R. Alvarez a nangyalat iti Umuna a Gunggona, Salip iti Daniw a Para Ubbing ti GUMIL Ilocos Norte, ken naipablaak iti Bannawag Agosto 26, 2013.)

• Assonance. Agsasaganad a pannakaulit ti umuna a paaweng a letra ti/dagiti balikas kadagiti linabag; minimum ti dua wenno tallo a balikas ti agsaganad. Pagarigan:

Tinudok 

Tinudok, tinudok sagdodos
Inggatangko ‘toy lima-pisok;
Piso pay ti supli ti singkok
Para danum a naisupot.

--Johmar R. Alvarez


• Onomatopoeia. Panangtulad kadagiti uni babaen ti balikas daytoy a figure of speech. Maysa kadagiti popular—ken mabalin a kaunaan—nga elemento ti aweng a naaramat saan laeng a kadagiti daniw-ubbing ngem kangrunaan kadagiti nursery song a kas iti The Animal Sounds Song, Phonic Song, We Are The Alphabet, Old MacDonald ken dadduma pay. Babaen daytoy nga elemento ti aweng, maguyugoy la ket a dagus ti maysa nga ubing a mangbasa, mangyebkas ken mangayat iti daniw ta naayat la ket kadagiti uni ken masursuro, maammuanna pay dagitoy no ania nga ayup, banag, alpabeto ken dadduma pay ti akin-uni—ken no kasanona a tuladen. Pagangayanna, ragsaken la ketdi ti ubing ti daniw nga ulit-uliten a yebkas.

Adtoy ti maysa a pagarigan, daniw ni Manang Eva A. Mendoza, mannursuro iti Piat ken opisial ti GUMIL Cagayan, a nairaman iti libro a Bullalayaw ken Dadduma Pay a Daniw Para Ubbing.

Da Burik ken Dumalaga 

Kok-kok-korik, korik, korik,
Kuna ti manokko a burik;
Kok-kok-kura, kura, kura,
Kuna ti manokko a dumalaga.

Daytoy burik ket kawitan
Ni upa inna sarsarigsigan
Pagitlogek, pangukopekto
Tapno umadu ti manokko.

Makaay-ayo dagitoy pagassawaan
Ta naamoda, kasla manakman
No makitadak a mapan agpakan
Sumabatda a maragragsakan.

Kok-kok-korik, korik, korik,
Kunak no ayabakon ni burik;
Kok-kok-kura, kura, kura,
Kunak no yaponkon ni dumalaga.

Adu pay dagiti pakaseknan ken elemento a mabalin a pangkurangan daytoy nga artikulo ngem no mapaliiw ken mairamen dagitoy naibisik nga elemento iti suraten a daniw-ubbing, mamatiak nga umanayen a mangguyugoy iti essem ken panagraman ti ubing ket agtig-ab la ketdi a mangbasa ken mangyebkas.

Kamaudiananna, no ti ubing saan a pulos maallilaw iti raman ti maysa makan, saan met a maallilaw iti daniw lalo dagiti iramen a pampanunot, rikna ken padas—ken ania man a maallawat dagiti lima a panagrikna. Saan ngarud nga al-allilawen ti ubing iti putaren a daniw ta ti ubing ti modelo ti pammati. #

Ket Nagpabuyada iti Sarsuela iti Maui

Ni RIC ANES

NO maisalaysay kadagiti agtutubo iti agdama ti biag ken kabibiag dagiti Filipino a nagtrabaho iti kaunasan ditoy Hawaii itay napalabas a siglo, kasla maysa laengen a sarsarita idi ugma ti kaibatoganna, wenno paspasamak iti napalabas nga awanan kaipapanan ken kaibatogan.  Ngem iti biang dagiti nagtrabaho iti kaunasan sakbay ken kalpasan ti Maikadua a Gubat iti Sangalubongan, dagiti assawa ken annakda a nagsangpet ditoy Hawaii  idi 1960s, isuda a nakalang-ab iti sayamusom ti bennal ken pas-eng ti agruprupsan nga usang, adda dumuko a saligemgem ken saem iti kaungganda tunggal maagapad dagiti  narikut a napalabas.

Ngem iti laksid ti saem a nayurit iti kayumanggi a kudilda, adda met mariknada a panagpannakkel gapu ta saanda a rimmukma; ketdi, nagibtur ken nakigubalda, ket nagballigida a nangparmek iti di maungpot a  narikut a kasasaad ken ti pannakaikuskuspilda kadagidi a panawen.  Ket no ania man a nam-ay ken saliwanwan a sagsagrapen dagiti Filipino iti agdama, dagiti in-inabo ken dagiti pamilia a nagsangpet idi ngalay ti 1970 agingga iti agdama, bunga dayta ti adu a sakripisio dagiti amma ken inna nga immay nangusat iti dana ditoy  Hawaii.

Dagita a pammaliiw ti nakagudakan ti rikna dagiti kameng ti GUMIL Oahu a nangipabuya iti sarsuela mainaig iti kabibiag  dagiti sakada.  (Naadaw ti balikas a “sakada” manipud iti pagsasao a Hiligaynon a ti kayatna a sawen daytoy ket “dagiti mangmangged iti kaunasan a matangdanan iti nababa wenno nalaka.” Iti Kailokuan, Hawayano ti mayawag kadagiti nakitegged iti Hawaii.)

Idi damo a naipabuya ti sarsuela, maysa laeng a kapessat— daydi kanito nga agpakada dagiti tallo nga agkabannuag ken agkakapurokan kadagiti pamiliada tapno mapanda mangged iti plantasion ti unas idiay Hawaii.  Naliday ti eksena ken dagiti kanta.  Saan a napnek dagiti nagbuya iti nabuyada, kinalikagumanda ti mangammo iti nagbanagan dagiti nagbaniaga ken dagiti pamilia a napanawan.

Gapu iti kalikagum dagiti mangsursurot iti pabuya ti GUMIL Oahu, nasilpuan ti sarsuela ket nagbalin nga uppat a kapessat ken agatiddog iti nasurok a maysa ket kagudua nga oras.  Malaksid iti dayta, naiplaka (CD) dagiti dadduma a kanta iti sarsuela.

Kalpasan a naipabuya ti sarsuela iti namindua daras, naglatak daytoy ket addan kiddaw manipud iti sabali nga isla.

Tininong ti GUMIL Oahu nga agpabuya iti Maui gapu iti pinget dagiti nagkiddaw ken kaadda dagiti mangtarabay iti gunglo— da Hues Artemio Baxa; Arnold Baxa, presidente ti GUMIL Maui; Greg Peros a presidente ti MFCC; Leo Agcolicol a lider ti komunidad ken anawnser iti radio, ti TJ Supermart a kukua da John ken Jossie Jacalne, kdp.  Indiaya met da agkaingungot Rey ken Cecille Piros, akinkukua iti KPMW radio, ti tulongda, kasta met da Fred Dagdag, Rey Pattao, kdp.

Malaksid kadagiti naagapad, napili ti Maui gapu ta adda ditoy ti kakaisuna nga agan-andar a dadapilan ken plantasion ti unas ditoy Hawaii ken ti nakaaramidan ti dakkel a welga dagiti mangmangged idi 1938.

Naaramid ti pabuya iti Binhi at Ani (BaA), ti pasdek nga impatakder dagiti Filipino nga agnaed iti Maui.  Ni Cecile Piros ti agdama a presidente ti BaA idinto ta ni Florante Garcia ti manarawidwid.  Ni Hues Baxa ti nangibagi iti GUMIL Oahu iti katulagan iti pannakaaramat ti BaA.

Saan a kadawyan ti pabuya ti GO.  Iti pabuya idi Setiembre 14, naluktan ti programa babaen ti bitla ni Mayor Alan Arakawa, kas panangbigbigna iti sakripisio dagiti Filipino iti panagbalin ti Maui ken ti estado ti Hawaii a narang-ay ken nagbalin a destinasion dagiti turista.  (Mabigbig ti Oktubre a bulan dagiti Filipino-American iti Hawaii.)  Nagbitla met ni Gladys Coelho Baisa, Chair, Maui Council ken nayasawa iti maysa a taga-Badoc, Ilocos Norte.)




Idi agpakada ni Marcelo iti masikog nga asawana.

Idi agbaniagan dagiti agkakapurokan a da Dalmacio, Marcelo ken Alfredo.

Nakaawat ni Felicidad iti surat  ngem. . . anian!

Adu a kuarta ti ipawpaw-it ni Dalmacio
ngem saan a kuarta ti kalkalikaguman ni Milagring iti dayta a kanito.

Simmangpet ni Alfredo kalpasan ti tallo a tawen
ngem anian a kigtotna idi naipasabat kenkuana a masikog
ti pinanawanna a kaayan-ayat.

Sakbay nga inaklon manen ni Milagring ni Dalmacio,
saan a maungpot ti panagpakpakawan ni Dalmacio.

Isidsidir ni Felicidad ti linak-amda
nga agina a rigat idi agpakawan ni Marcelo.

Kamaudiananna, nagpa-Hawaii ti assawa dagiti tallo a Hawayano (sakada).

Idi sumangpet ti bunggoy ti GUMIL Oahu iti Maui airport.

Napasnek dagiti nagbuya.

Ni Mayor Alan Arakawa, pinadayawan
 ti United Filipino Council of Hawaii iti tawen 2013
a kas “Ating Kaibigan.”

Ni Gladys Baisa, Council Chair, Maui.

Nabara ti awis dagiti taga-Maui nga agsublinto manen ti bunggoy dagiti sarsuelista ti GUMIL Oahu.
 Nadumaduma dagiti nagbuya iti sarsuela--  kaaduan kadakuada ti agtawen iti nasursurok ngem 55 ngem ad-adu ti agtawen iti 70 – 80, sumagmamano ti umadanin iti 90, innem kadagitoy ti nakalugan iti wheel chair.

Bayat ti pabuya, simmangbay iti lagip dagidi panawen a nagluganda iti S.S. Maunawili wenno S.s. Marine Falcon wenno S.S. Cleveland wenno S.S. Wilson, idi nanggedda iti plantasion ti unas, dagiti biddut a nakairubuanda, idi makapagpa-Hawaii dagiti assawada, iti panaglugan dagitoy iti Champaca wenno Sampaguita ti Philippine Airlines, iti PanAm ken iti Continental Airlines, iti panagturongda iti Hawaii.

Adu ti nagsangit idi maibuyogda kadagiti nagpabuya, idinto a napalalo ti ellekda gapu met kadagiti9 makapakatawa nga eksena.

Malaksid ken ni Mayor Alan Arakawa ken Konsehal Gladys Baisa (pimmanaw dagitoy iti katengngaan ti pabuya gapu iti talantananda a sabali a pasken), awan pimmanaw agingga iti dida nakadinnakulap dagiti kameng ti GUMIL Oahu.  Ket tunggal makidinnakulap, ipeksada ti pannakapnekda ken ti kiddawda a maulit koma ti panagpabuya ti bunggoy— uray isu met laeng a sarsuela.

“Umaykaminto manen no isu ti kiddawyo,” impasingked ni Rizal Fernandez, presidente ti GUMIL Oahu.#


(Naipablaak iti Bannawag, Disiembre 2, 2013 a bilang.)


Dagiti kameng ti GUMIL Oahu ken ti Pamilia Alimbuyuguen. Naala ti ladawan iti pagtaengan ti Pamilia Alimbuyuguen.





Bul-ul: Dios ti Ani iti Ifugao

Ni JOHN B. BUHAY

NO nakapasiarkan iti Siudad ti Baguio wenno kadagiti dadduma pay a paset ti Cordillera, mabalin a nakakitkitakan iti bul-ul. Isu daytoy ‘tay nangisit ti marisna a kitikit wenno estatua ti bassit a tao nga adda kadagiti pagtagilakuan iti artifacts. Maysa agingga iti dua a dangan ti gagangay a kadakkelna. Dakkel ti ulona a saan a mayannatup iti bagina, nakatugaw wenno nakatakder, ken kaaduanna a nakadalikepkep. Bul-ul, kuna dagiti Tuwali (Kiangan, Lagawe, Hingyon, Hungduan). Folo, kuna met dagiti Ayangan (Ducligan, Abinuan, Haliap, Lamut).

Adu ti mangipagarup a maysa laeng ti bul-ul kadagiti nagkaadu a kita ti estatua a naaramid manipud iti kayo ket maipapan laeng ita a kas maysa a produkto ti arte a parnuay dagiti eskultor iti Ifugao. Adu ti di nakaammo, uray pay dagiti adu nataengan iti mismo nga Ifugao, a saan a bastabasta a banag wenno produkto ti arte daytoy no di ket addaan iti espiritual a kababalin iti daan nga Ifugao.

Iti panangiladawan ni Dr. John O.S. Palina iti bul-ul iti sinuratna a research paper idi 1993 a napauluan iti “Exploring the Soul and Aesthetic Behind the Ifugao Bale,” maamiris a saan nga asino la ditan ti agar-aramid iti kitikit a bul-ul no di ket maysa a “senior-priest carver” ken saan met a ti la ania ditan a kayo ti maaramat no di ket maysa a sagrado a kayo a gagangay a narra. Ken nairanta pay a naaramid a dakkel ti ulo ti bul-ul.

Innayon ni Dr. Palina a nagbaliwen ti langa ti bul-ul no idilig iti langana idi un-unana. Kunana a dati a nalinteg dagiti linia ti bul-ul, saan a kas itan a makitan dagiti kurbado a linia a maigapu met iti impluensia ti kultura dagiti tagapatad ken iti panagsaknap ti Kristianismo agraman ti panagbaliw ti wagas ti panagbiag iti Cordillera.

Kinuna pay ni Dr. Palina a saan metten a kas idi iti panamati dagiti kumikitikit iti kaadda ken kinabileg dagiti espiritu nga adda kadagiti bul-ul; ngarud, saanen a kas idi ti kasegged ti riknada nga agpartuat kadagitoy nga obra maestra a kitikit.

Nagbatay ni Dr. Palina kadagiti immun-unan a nagsukisok maipapan kadagiti mapukpukawen a kultura ken kannawidan dagiti Ifugao. Ti bul-ul, iti daan nga Ifugao, isu ti pisikal a ladawan ni Maknongan (ti Dios dagiti nagkauna nga Ifugao) a mangibagi met iti maysa a saad a kas mangaywan kadagiti apit a pagay manipud kadagiti payo wenno natukadtukad a kataltalonan ti maysa a kaamaan nga Ifugao.

Daytoy met ti gapuna nga iti kadaanan nga Ifugao, adda bul-ul iti uneg ti alang (kalapaw a pangbitinan kadagiti naani a pagay) wenno sarusar wenno agamang kadagiti Ilokano.

Ti Dua Kita ti Bul-ul

Adda dua a kita ti bul-ul: ti komersial (mailaklako) ken ti misterioso wenno didiosen (a mapukpukawen) wenno ‘tay kunada nga “orihinal” a bul-ul.

Ti komersial ket isu dagitay tagilako wenno aramid dagitay negosiante ken naubbing a nagsursuro nga agkitikit nga Ifugao. Napinturaan iti nangisit ken komersial a pintura. Agkaiwara ti kakastoy kadagiti pagtagilakuan iti Cordillera. Pagsapulan ti panggep daytoy gapu ta nangina. Gatgatangen dagiti agduyos iti ethnic artifact, kangrunaanna dagiti turista.


Ti bul-ul (nakatakder ken nakatugaw),
iti daan nga Ifugao,
isu ti pisikal a ladawan
ni Maknongan (ti Dios dagiti nagkauna nga Ifugao)
a mangibagi met iti maysa a saad
a kas mangaywan kadagiti apit a pagay
manipud kadagiti payo
wenno natukadtukad a kataltalonan
ti maysa a kaamaan nga Ifugao.

Ti misterioso a bul-ul ket aramid ti maysa a nataengan a Pugao idi un-unana a panawen iti Ifugao. Dagiti Mumbaki (para kararag) ti mangibaga iti maysa a tao no masapul nga agaramid iti maysa a bul-ul nga agpaay a mangbayabay iti pinagayanna, agdepende iti espiritual a situasion dayta a tao. Saan a basta agaramid lattan nga awan ti espiritual a gapuna. Masansan a no addan naaramid ti tao a kataltalonan ket mangrugin nga agapit, paayabanna dagiti Mumbaki tapno iwayatda ti baki ket isuda ti mangidalan iti maaramid a bul-ul. Kalpasan a maaramid, idatonan met laeng dagiti Mumbaki iti dara ti ayup, madigos iti dara ti estatua, nga isunto ti mangpangisit kenkuana iti panaglabas ti panawen. Saanda a pinturaan daytoy iti komersial a pintura. Kasla saan nga aramid ti eksperto nga eskultor daytoy a bul-ul ta awan langana a kas iti umno a sukog ti tao. Maidulin daytoy iti uneg ti balay a mayabay iti inani a pagay wenno iti uneg ti kalapaw a pagipempenan iti apit ket maiparit nga ay-ayamen nangruna dagiti ubbing. Kaarig daytoy dagidi balitok nga agila iti lakasa ti tulag nga inaramid dagiti Israelita a kas imbilin ti Dios kadakuada ti kinasagrado ti orihinal a bul-ul. Madadael ti naimbag a gasat ti biag ti maysa a pamilia no pukawenda daytoy. Isu a kinuna met laeng ni Dr. Palina nga idinto nga ibilang dagiti Ifugao a naparabur ken naasi dagiti didiosenda, patienda met a nalaka nga agpungtot dagitoy no mabaybay-anda wenno balsenda ti tao a mangaramid iti di nasayaat kadakuada.


Paspasamak a Parnuay ti Bul-ul

Ni Ina Induyoh (dina ammo no mano ti tawenna), maysa a tubo iti Haliap, Asipulo, manipud iti tribu nga Ayangan, malagipna no kasano a napilay daydi nga apongna nga Intanap (ket sinaritana kadakami): Ginanggantil ni Apong Intanap ti adienna iti uneg ti balay. Nalipatanna ti bilin dagidi dadakkelna a dida sagsagiden ti bul-ul a naisaad iti kasuoran a pakaibitbitinan ti inani a pagay. Dina ngata inggagara ket ginaw-atna daytoy sa imbutbuteng iti adingna iti panaggingginnantilda. Idi insublina daytoy iti nangalaanna, kellaat a naglupisak ket saanen a nakatakder nga awan met mariknana a nasakit. Uray pay ania ti inaramid dagiti Mumbaki, saanen a nagsubli ti takderna. Kaarig daytoy ti maiparit a bunga iti Paraiso a kalpasan a kinnan da Adan ken Eba, saandan a napakawan. Lugpi ngarud ni Apong Intanap iti unos ti panagbiagna.

Ania la unay ti kinasagrado dayta a bul-ul ta saan a bastabasta a garawen? Mairuar laeng dayta no adda seremonia ti panagapit babaen dagiti Mumbaki isu a inawagan dagiti agsuksukisok daytoy iti “The Rice God” (Dios ti Ani). Maiparit a mailako. Ket mapili laeng ti pakaipatawidanna kadagiti annak, segun iti pagayatan ti espiritu nga adda iti bul-ul ken babaen ti panangidalan ni Maknongan.

Maysa pay a kaudian a pasamak, kas sinarita met laeng ni Ina Induyoh, ket isu ti bul-ul a natakaw (dinan malagip no kaano). Idi addan ganggannaet a turista a dimmanon iti Ifugao, awan pay komersial a bul-ul idi, nagustuanda dagitay nakitada a bul-ul. Dida ammo ti kinasagrado dagitoy. Isu nga awan ti mayat nga aglako. “Dayta ti ayan ni Maknongan a mangparparabur kadagiti apitmi,” kinunada, ngem impapan laeng dagidi Amerikano a gagangay laeng a pampammati dayta. Inngatoda ti presio ket adda nasulisog. Naglako dagidi dadduma. Adda maysa a nagtakaw sa inlakona.

Idi agawid dagidi agassawa nga Amerikano, nangalada iti maysa a babai tapno agbalin a katulonganda idiay America, kaduada a nangawit kadagitay ginatangda a bul-ul. Idi naisimpadan dagitay bul-ul iti balayda idiay America, nangngeg ti babai a katulongan nga agaapa dagiti bul-ul ket maawatanna gapu ta Ifugao ti saoda. Saan a mangngeg dagiti agassawa ti panagaapa dagiti bul-ul. Agtinnag dagiti bul-ul manipud iti nakaiparabawanda. Ket ipagarup dagiti agassawa a saan nga ammo ti babai ti agisimpa ta naglaka a matinnagda. Nangngeg ti babai a kuna ti maysa a bul-ul nga isu ket “natakaw!” Ket ibagbagana a masapul nga isublida idiay Ifugao ta nagsakit ti nangtakaw kenkuana. Nagkuretret ti muging dagiti agassawa idi ibaga ti katulongan nga agsasao ken agaapa dagiti bul-ul. “Natakaw dayta maysa”, kinunana, ngem nagduadua dagidi agassawa. Ngem nalagipda no apay a narigat idi nga ilako dagiti Pugao dagidi a bul-ul. Nagsublida idiay ifugao ket pudno a nagsakit ken natayen daydi nagtakaw. Rimmigat met ti biag dagidi dadduma a naglako gapu ta kimmisang ti apitda a pagay.

No adda kakasta a misterio iti daan nga Ifugao, apay nga awanda itan? Wen, ta immayen dagiti nagduduma a pammati ti adu a simbaan ket ibagbagada a parnuay dagiti demonio dagitoy a paspasamak— saan a ni Apo Dios ti autor ti ritual dagiti Mumbaki no di ket ni Satanas. Isu ngata ti gapuna a rimmuar dagiti nagadu ita a kiwet ken dadakkel nga alumbabayad iti Banaue a mangdadael kadagiti tambak ket saan a kabaelan a paksiaten ti adu a kararag dagiti ministro ken papadi ti simbaan? Agpukpukawen dagiti orihinal a kultura, relihion, ken kannawidan dagiti Ifugao gapu ta  isuksukatda metten dagitoy kadagiti naggapu iti kapatadan ken ganggannaet, uray dagiti istoria dagitoy a bambanag, mapukawdanto metten ket awanton ti makuna a kultura-Ifugao iti sumarsaruno a kaputotan.#


(Immuna a naipablaak iti Bannawag, Disiembre 30, 2013 a bilang.)

Intayon Agpasiar Idiay Mayoyao!

Ni LEILANIE G. ADRIANO

KASLA limmuganak iti maysa a time machine ket nagsubliak iti panawen ni apongko a lakay idi mabaddekak ti ili a Mayoyao. Maysa kadagiti kadaanan a lugar iti pagiliantayo a namnamsek iti nabaknang a pakasaritaan ken ayuyang dagiti managmama—ubing man wenno nataengan iti probinsia ti Ifugao, agarup 536 a kilometro manipud iti Metro Manila.

Maysa a buya iti Mayoyao.


Alas tres iti parbangon idi agluaskami iti Tuguegarao babaen ti naarkila a van. Kaduak da Frances Alegre ti Bombo Radyo-Laoag (tubo iti Pinili, Ilocos Norte) ken Avelina Fe Camacho (prinsipal iti maysa nga eskuela elementaria iti ilina a Bacarra, Ilocos Norte), simro ti gagatel dagiti sidingan a dapanmi ket babaen ti panangidaulo ni Dr. Jim P. Domingo (mannurat met laeng ti Bannawag), nagpasiar ti grupomi iti Mayoyao. Sakbayna, dinagasmi dagiti dadduma pay a a gagayyemmi iti Isabela tapno adda guide-mi a mapan idiay Mayoyao. Agdadamokami ngamin a mapan ket narigat ti mayawyaw.

Manipud iti Magat Dam, tinurongmi ti dalan nga agpa-Aguinaldo, Ifugao ket rinugian nga inuli ti luganmi ti agpangpangato ken aglikawlikaw a dalan (roller coaster ride) nga agturong iti Mayoyao.

Ket anian a nagpintas ken makapabang-ar iti rikna dagiti bambantay ken turturod a nalabasanmi. Adda met maipattopattok a namulaan iti mais, pagay ken natnateng. No koma siuting iti pelikula, perpekto daytoy a lugar a para kadagiti nagtaray nga agayan-ayat (ag-slow motion ti panagtarayda) tapno malisianda dagiti mangkamkamat kadakuada a nakakabalio.

Sadiwa ti malang-ab nga angin. Kasla aglilinnumba dagiti agtatapaw nga ulep iti babaenmi. Dimi napupuotan, nakadanonkami gayamen iti kangatuan a paset dagiti bambantay ket kuna ni Dr. Domingo, “binting laengen ti plete a dumanon iti langit.”

Pasaray adda malabsanmi a nakasakay iti nuang nga adda ul-ulodenna a pasagad. Adda pay nakasarukod a baket ngem nakaranting met latta ti pagnana. Adda la ketdi ngalngalngalenna a gawed ken bua.

Kasla kayatkon nga iruar ti ilaklakasak a bikinik idi adda malabsanmi nga ubbog iti igid ti kalsada ket iti di unay nga adayo, adda pay nasirpatmi a dissuor. Adda pay marker-na, “This way to Tenogtog Falls.” Agin-init ngamin ket nagmayat ket ngatan ti mapan dumigos iti agpuspussuak a danum iti nalamiis nga ubbog.

Malaksid kadagiti payo (rice terraces) iti Banaue, Hungduan ken Kiangan, addaan ti payo iti Mayoyao a paset ti naideklara a UNESCO World Heritage site iti naisalsalumina a buya a kas kadagiti masarakan iti Barangay Chumang ken Chaya.
Mini-bus a mapan iti Mayoyao manipud iti Isabela.

Segun ken ni Mayor Ronie Lumayna, agarup 33,000 nga ektaria dagiti namulaan iti nakaisigudan a pagay ditoy. Dagitoy ti ad-adda a mailaklako iti Banaue. Naiget met ti panangipatpatungpal ti gobierno munisipal iti panagmulada iti kayo ken di panagpukan kadagiti dadakkel a kayo aglalo kadagiti adda iti asideg ti watershed nga isu ti mangmangted iti nawadwad a danum a para kadagiti bumarangay ken kadagiti mulada a nateng ken pagay.

Malaksid ngamin a bumasbassit ti apitda maigapu iti in-inut a pannakadadael dagiti payo a maigapu kadagiti dadakkel nga igges (igat!) a kumutukot ken mangrebba kadagiti payo, uray dagiti nakaisigudan wenno kadaanan a balay nga agbalor iti P80,000-P150,000, in-inut metten a maib-ibus. Ngamin, gatgatangen ken yaw-awid dagiti ganggannaet a turista kangrunaanna dagiti taga-Israel.

Iti agdama, agtultuloy met latta ti kaadda dagiti bisita aglalo dagiti naayat nga umuli iti bambantay, agbisikleta ken dadduma pay a klase ti adventure.

Makaay-ayo ngamin dagiti natural a buya iti aglawlaw— nawaya a talaytayen dagiti bisita dagiti payo iti nagbabaetan dagiti sumagmamano a naipatakder a natibo a balay.
Balay iti Mayoyao. Dati a disenio, baro a materiales.
Itartaray ngamin a yawid dagiti ganggannaet
dagiti kadaanan a balay ditoy.

Mannakigayyem dagiti tattao. Saan met problema ti pagtarusan ta adda dua a hostel ti munisipio a nakasagana a mangpasangbay kadagiti bisita. Addaan ti tunggal maysa iti sangapulo ket innem a kuarto ken mabayadan ti tunggal kuarto iti P200 kada tao iti tunggal rabii. Mabalin met nga ibilin lattan ti kasapulan a makan gapu ta manmano ti silulukat a karinderia wenno restauran a paggatangan. Ken no adda man, kaaduan a makitam kadagiti nakalukat a tianggi ket dagiti nakaurnos ken nakabitin a mama a gawed ken bua.

Malaksid iti hostel, adda pay dagiti natibo a balay ken home stay a mabalin a pagpilian dagiti bisita. Masarakan dagitoy iti mismo a puseg ti ili ken iti ayan ti naturod a paset nga ayan dagiti pino. Ti home stay a makunkuna ket isu ti pannakipulapol ken pannakipagnaed dagiti turista iti sumagmamano nga aldaw kadagiti mismo a bumalay. No ania ti kanenda, isu metten ti kanenda. Ditoy a masursuroda no kasano ti kultura ken kabibiag dagiti adda ditoy. Na-accredit met dagitoy babaen ti Department of Tourism tapno maipasigurado ti kinatalged dagiti bisita.

Iti di unay adayo, matannawagan ti Mt. Nagchajan. Ditoy a masarakan ti “War Memorial.” Ditoy ti naggibusan ti pannakigubat ti nagtipon a puersa dagiti soldado a Filipino ken Amerikano kontra kadagiti Hapon idi Agosto 1945 ken nangitunda iti isusuko ni General Tomoyuki Yamashita idi Septiembre 2, 1945. Ket tapno malaglagip latta dagiti agindeg daytoy a kinabannuar dagiti soldadotayo, tinawen a maselebraran iti tunggal Agosto 7-9 daytoy a balligi ken pannakawayawaya manipud kadagiti ganggannaet.

Iti Bongan, ditoy met a masarakan ti Apfo’or Burial Tomb, ti naidumduma a naaramid a bato a nagipumponanda kadagiti nagkauna a mannakigubat (ancient warriors) ken dagiti adda mabalinna (elite).

Segun kadagiti lumugar, nasayaat la unay no itiempo ti panagpasiar iti Mayoyao no adda kakastoy nga okasion kas iti panagpiestada (Abril 25-29). Maaw-awagan daytoy a selebrasion iti Igkhumtad ken Majawjaw, a panagyaman metten dagiti lumugar iti nalabon nga apit. Agmalmalem ken agrabrabii nga adda programa ket maawis ti amin agraman dagiti turista a makipagpaset iti ragragsak ken sal-sala. Ngem naiget a maiparit ti aginum iti nasanger iti panawen ti piesta.

Inaldaw met nga adda latta agbiahe a mini-bus iti Mayoyao manipud iti Santiago, Isabela. Alas otso iti bigat ti umuna a biahe ken alas tres met iti malem ti maudi.

Nasayaat la unay no addan sigud nga am-ammom sadiay Mayoyao sakbay a mapanka. Ngamin, nupay makabsog iti mata dagiti mabuya, kasla abuyo met dagiti manok ket narigat ti tumiliw no bilang kayatmo a bussogen ‘ta tian. Malaksid no kayatmo ti mama ta isut’ pannakabagasda.

Mabalin met a ka-textmate dagitoy naanus a tour guide a nangkadkadua kadakami bayat ti kaaddami sadiay—da Leandro Elahe (0905-8064261) ken Jerome Mombael (0926-2028874).#


(Immuna a naipablaak iti Bannawag.)

Panagsurat iti Salaysay Maipanggep iti Politika

Ni NEYO MARIO E. VALDEZ

(Naadaw daytoy iti naibasa a lecture para iti Diskusion iti Panel: Ti Mannurat ken dagiti Isyu ti Kagimongan, iti Dap-ayan 2013: Maika-45 a Komperensia Nasional ti GUMIL Filipinas, a naangay iti Gonzaga People’s Gymnasium, Gonzaga, Cagayan idi Abril 20, 2013.)

APAY a kasapulan ti mannurat nga agsurat iti maysa a political essay?

Umuna unay, ania kadi ti masasao a politika. Iti nadaras a kaipapananna, maipapan daytoy iti ania man nga aramid a mangipataray iti gobierno, wenno ania man a debate wenno risiris kadagiti kameng ti partido politikal, wenno asino man a kayatna iti makiraman iti pannakaipataray ti gobierno, wenno ania man nga adda pakainaiganna iti panagpanggep a maaddaan iti bileg. Nasaknap ngarud ti sakupenna no politika ti pagpapatangan.

Segun ken ni George Orwell, ti nalatak a Briton a nangsurat iti Animal Farm ken iti 1984, a malaksid iti rason nga agsurat ti maysa a tao tapno adda pagsapulanna, uppat laeng ketdi ti nabatad a motibo ti maysa a tao tapno agsurat wenno agbalin a mannurat, partikular iti prosa.

Umuna, kunana, isu ti sheer egoism. Wenno agsurat ti maysa a tao tapno ipakitana a nasirib daytoy, tapno magun-odna iti panagraem dagiti kapatadanna, tapno mapagpapatangan iti gimong, ken tapno malaglagipdanto uray isun ti pumusay. Ala, ipokritokayo, no diyo ibaga a saan a motibo daytoy, ken nabileg ketdi a motibo. Ta agpayso met a kaaduanna kadagiti serioso unay a mannurat dagiti makunkuna a self-centered wenno dagiti laeng bagbagida ti pampanunotenda, wenno dakkel dagiti ego-da, kas kunada man, uray pay bassit-usit laeng ti maganganarda a pinansial a pabor iti panagsursuratda.

Ti maikadua, isu ti kunana nga aesthetic enthusiasm. Daytoy man ti naganat a panangipakita ti maysa a mannurat iti kinangayed ti marikriknana, ti mapadpadasanna wenno ti makitkitana iti aglawlaw. Ket kayatna nga iparikna met dayta a padas kadatayo babaen ti panagsuratna. Isu a nagmayat dagiti pilienna a balikas, ken panunotenna a kanayon a maibinglayna dayta a kinangayed. Saan met ketdi a kankanayon a makita daytoy a motibo kadagiti adu a mannurattayo.

Ti maikatlo isu ti historical impulse. Daytoy ti gagem ti maysa a mannurat a manganag iti aglawlawna, ti mangbirok no ania ti kinapudno iti agdama a kasasaad ti biag wenno panawen, ket isuratna daytoy tapno adda pakalaglagipanna ken dagiti sumaruno nga henerasion. Daytoy ti masansan a motibo dagiti agsursurat kadagiti biograpia, ti pakasaritaan iti bukod nga aglawlaw, ken ti agsurat maipapan iti kultura ti paggapuanda a lugar.

Ken ti maikapat, nga isu ti pangituloyak iti patpatangek, ket isu ti political purpose. Inaramat ni Orwell ti balikas a politika iti nalawa a kaipapananna. Isu daytoy ti kunana a panggep ti mannurat nga iturong ti lubongna iti bukodna a wagas, nga mangguyugoy kadagiti tattao iti kayatna a klase ti gimong ken no ania dagiti rumbeng a gun-oden wenno ipinget dagitoy nga irupir. Adu ketdi kano kadagiti sinursurattayo iti adda latta makunkuna a political bias, wenno adda pilpilientayo a partido wenno suli ti maysa nga isyu. Daytoy ti panangiselseltayo kadagiti bukodtayo nga opinion iti pabpaborantayo a tao, isyu wenno kapanunotan. Ket iti daytoy a maikapat a motibo ti nagpalatak ken ni Orwell a kas mannurat iti henerasionna. Wen, ta inaramatna ti panagsursuratna iti politika a kas arte wenno napintas a prosa a saan laeng a manglinglingay no di pay mangguyugoy iti publiko iti kayatna a klase ti gimong wenno gobierno, a kas iti sinuratna nga Animal Farm. Estoria daytoy dagiti ayup a kasla tao nga agsao ken aggaraw, ngem maysa gayam daytoy a klase iti nabileg a political writing. Ipakitana ti panaginnagaw iti bileg, ti panagrebelde ken ti panangrugi iti panangagum iti turay; a ti dati a rebolusionario, sidaen met laeng ti sistema.

Ket inayonko, a no agbalin a politiko ti maysa mannurat, agtaud daytoy iti nawaya a kapanunotanna. Awan ti sabali, uray asino ditan a politiko ken nangato nga opisial, a mangdiktar iti isuratna. Makiraman iti gimongna, wen makipinnulitika met daytoy, ngem iti bukodna a wagas ken panggep.

Ngem ania kadi met ti essay wenno salaysay?

Ti panagsursurattayo iti Ilokano, agpada a salaysay ti awagtayo iti essay ken feature. Ta nalaka nga ibaga a no saan a piksion daytoy, maysa ngarud daytoy a salaysay. Nalaka a matikawtayo ti pannakaaramat dagiti dua a balikas, essay ken feature, gapu ta arigna agpada met ngamin ti kaipapananna. Ngem no anagentayo a nasayaat dakkel ti pagdumaan dagiti dua. Ti feature article, kadawyan nga ababa daytoy ken panangiladawan laeng iti maysa nga isyu iti agdama. Isu a no maminsan adda mabasayo iti Bannawag a suratko maipapan kadagiti artista, pakasaritaan ken dagiti sports a kas iti pannakiboksing ni Manny Pacquiao, ken no ania ditan a general-information article a kas iti kasasaad ti panawen wenno didigra. No kunatayo ngarud a feature article ti maysa a sinurat, espesial daytoy nga artikulo iti maysa a pagiwarnak wenno magasin. No saan a news report, saan nga editorial, ken saan a kolumn, sigurado la ketdi a feature dayta. No kunatayo, i-feature-mo man iti Bannawag ni kastoy a politiko, kayatna a sawen, iplastartayo babaen ti maysa nga artikulo ti ania man a napateg nga impormasion iti dayta a politiko kadagiti pahina ti magasin.

Kadawyan nga at-atiddog ti essay ken mangtaming daytoy kadagiti pasamak wenno konsepto para iti maysa a unibersal a tema. Unibersal, kunatayo, ta saan laeng a naiparnged iti agdama nga isyu, no di ket agtalinaed a mayannatup iti panawen (relevant) ti temana. Isu a mairaman ti essay a kas literary piece; idinto a ti feature article, a kas paset iti journalistic writing.

Ken maysa pay a paggidiatanda, napateg ti konklusion iti maysa nga essay. Ta daytoy ngarud ti mangbukel ti sukog ti maysa a sinurat, kalpasan a maiparang ti tema ti artikulo iti damo a paset ken ti pannakawarwar dagiti kapanunotan iti tengnga wenno kangrunaan a bagi ti sinurat. Nupay kompleto iti pasetna ta adda rugi, tengnga (bagi) ken udina, saana a nasisita ti konklusion ti maysa a feature article. Ti napateg, makaay-ayo wenno nakalallagip dagiti maudi a pasetna.

Dakkel met ti paggidiatan ti salaysay ken ti opinion essay a kas kadagiti linaon dagiti kolum wenno editorial. Maysa ditoy ti panggep. Ad-adda a mangipaay iti kapanunotan iti maysa nga isyu ti opinion essay wenno kolum ken mas a personal ti pannakatrato wenno pannakatamingna. Adda met paggidiatan ti salaysay ken ti sarita wenno piksion; pudno dagiti datos iti salaysay idinto a masansan a bunga ti imahinasion wenno saan a pudno dagiti datos ti piksion.

Ngem para iti daytoy a panggeptayo, pagkaysaentayo nga awagan ti feature ken essay a kas salaysay.

Mabalin nga addaanka ita ti basic knowledge iti panagsurat ken addaanka pay iti nabeggang nga essem nga agikur-it iti kayatmo nga ibaga. Ngem saan pay a kompleto daytoy agingga a maragpatmo iti kunkunada a technical knowledge, wenno kinasiglat a mangipakat kadagiti teknikal nga aspeto iti panagsurat iti salaysay, kas koma iti umisu a pannakaaramat dagiti kasapulan a ramen daytoy a kas iti lengguahe, panggep (purpose) ken dagiti manamnama a mangbasa ti sinuratmo. No awananka iti technical knowledge iti panagsurat, kayarigan ti maysa a tao a nupay kompleto iti landok, kayo, haloblaks ken dadduma pay a kasapulan nga agipatakder iti balay, ngem awan met ti ammona iti panagbangon iti balay, nasaysayaat laengen a lipatennan ti panggepna ta sigurado a saan a nasiken ti bangonenna, wenno nagalas ti itsurana, ken no kayatna nga ilako daytoy, awan ti mayat a gumatang.

Iti daytoy nga henerasion dagiti ubbing, manmanon iti agbasa ta kaaduanna iti agbuya laengen ti telebision wenno agay-ayam iti computer. Kadagiti babbaro ken babbalasang, ken wen, uray pay dagiti ubbing a dina pay ammo ti laud ken daya, agusarda kadagiti Facebook wenno ania ditan a social media a paginteresanda. Narigat ngarud ti mangawis kadagiti agbasa iti suratentayo. Ket anianto langen no Ilokano ti masurat, nga akuentayo, a dida met naisansanay a basaen? Rumbeng ngarud nga adda basic wenno pangrugian nga ammom maipapan iti panagsurat iti Iluko.

Ditoy met ngarud a sumrek iti teknik wenno estilo. Apay a ni daytoy a mannurat napimpintas ti suratenna ngem iti maysa. No koma potahe, agpayso nga agpareho ti maidasar ngem apay a naim-imas ti pannakaluto wenno templa ti maysa a nagluto ngem iti sabali. Gapu daytoy iti teknik, estilo wenno bukod a panangtratar iti suraten.

Iti ababa a pannao, panunotem a kanayon dagiti agbasbasa iti suratem nga artikulo. A kas met iti panangpanunot ti kusinero a mangpaimas iti lutuenna. Ket no adda idasarmo a kapanunotan a baro wenno kontra iti mayoria, wenno adda pabpaboram a partido politikal, ammuem a sensitibo dagiti agbasbasa dagiti kastoy a banag. Tapno makumbinsirmo ngarud ida a mangawat iti ibagbagam ken ayonanda ti pagtaktakderam, nasken a nasiken dagiti argumentom ken adda dagiti pagibasaran wenno nagtaudan dagita nga argumentom. Ngem iti laksid dagitoy, masapul nga adda met orihinalidadmo nga agsurat. Saan koma a kinopia lattan dagiti kapanunotan nga idasarmo. Uray pay kapada unay ti kapanunotam ti ibagbaga ti maysa a sinurat, saan a nasayaat a bagkatem lattan daytoy nga iselsel iti sursuratem. Rumbeng nga ammom ti epektiboa pannakaaramat ti paraphrasing.

Uray daanen ti tema, rumbeng latta nga orihinal ti pannakaiparangna. Ta no saan, kasla ul-ulitem laeng ti naisuraten dagiti immun-una ngem sika. Rumbeng ngarud nga adda kabarbaro nga idasarmo. Kas pagarigan, maipanggep ti eleksion, ania ti baro nga ipakitam ditoy? Iti biangko, masansan nga usarek ti nabara nga isyu a kasla anchor, wenno angkla, a pangiparngedak iti kayatko a suraten. Kas iti isyu ti political dynasty, uray daanen daytoy a topiko, rumbeng nga adda baro nga ibagam wenno ilawlawag iti readermo. Napateg ti orihinalidad a kababagas wenno ramen ti maysa a salaysay, ket magun-od laeng daytoy ti maysa a mannurat babaen ti naundayen a padasna iti biag wenno iti panagsursuratna.

Kasano ngarud ita ti agsurat iti political essay?

Awanen iti kasasayaatan ditoy no di ti nalawag a panangiparang kadagiti argumento iti maysa nga isyu ken pudpudno dagiti facts wenno detalye a pangsarapam kadagitoy. No agsuratka ngamin iti kastoy nga essay, adu, narikut ken agsasanga dagiti isyu ken argumento, ket agsadag ngarud ti amin iti kinasiglatmo nga agpili iti kasapulam a detalye iti sursuratem tapno naur-urnos ti panangidatagmo iti kapanunotam.

Umuna nga addang isu ti background reading ken panagsukisok.

Nasken nga adda ammom maipapan iti isyu a suratem. Nabasbasamon daytoy iti diario, nabuyamon iti telebision wenno nangnangngegmon iti radio, ken nabasbasamon kadagiti news website wenno uray iti Facebook. Kalpasanna, piliem no ania ti anggulo wenno tema ti suratem, ket ditoy ti pangrugiam nga agsukisok.

Ngem nasaysayaat unay no ti agsurat ti maysa a topiko ket eksperto ditoy. Kas pagarigan, ad-adda a nakapapati (credible) ti artikulo maipapan iti medisina no adda personal nga ammo ti nagsurat wenno background-na maipapan iti medisina. Kasta met ti maipapan iti linteg, nasaysayaat no abogado, wenno nagadal iti abogasia ti agsurat kadagiti kastoy nga artikulo. Ngem no mainaig iti politika, adda la ketdi kayatmo nga ibaga, ken ammom nga ibaga ti kayatmo, kualipikadokan nga agsurat.

Maikadua, piliem a nasayaat dagiti masukisokmo.

Napateg daytoy nga aramid ti maysa a mannurat, aglalo dagiti saan a piksion a kas iti salaysay ti sursuratenna. Nagpateg ngamin ti kredebilidad iti panagsurat, ket magun-odmo dayta a kredibilidad no pudno wenno umisu dagiti datos nga iparangmo. Iti ania man nga isuratmo nga impormasion, no kasapulan, ikanayonmo nga iraman wenno dakamaten ti nagtaudanna dayta. Daytoy ti pagbutbutngak iti kabayagen a panagsursurako iti salaysay, ti kunkunada a maputokan iti kamali a datos wenno impormasion. Armasam ngarud ti bagim kadagiti kadawyan a ramit ti maysa a journalist nga agurnong kadagiti impormasion: interview, observation, ken, wen, kas ‘tay nasaon, background research.

Nasayaat unay a pangsuporta iti argumento ti panangusar iti opinion wenno kapanunotan dagiti mararaem nga historiador, akademiko, ken eksperto kadagiti bukodda nga inadal wenno trabaho. Nupay kasta, saan met a nasayaat a puro binulodan laengen dagiti kapanunotam, ta no kasta laeng met ti wagasmo, ad-addan nga agparangka a reporter ngem maysa mannurat iti salaysay. Nasken nga uray iti ania a wagas, mayallatiwmo kadagiti agbasbasa ti pagtaktakderam iti maysa nga isyu. No maminsan, saan a direkta daytoy, ta maiparikna met daytoy babaen ti panangiparangmo wenno ti presentasion dagiti datos wenno argumentom.

Maikatlo, ti panagplano wenno panagaramid iti balabala iti panagsurat.

Adda kenkan no ania ti sukog, kaatiddog, ken raman ti suratem. Ngem umuna unay, rumbeng nga iti rugina pay laeng naplanomon daytoy a suratem. Makatulong ngarud ti panagusar met kadagiti outline, nangruna no mangsuratka kadagiti isyu a kasla nagudua dagitoy kadagiti agsungani a kangrunaan a kapanunotan. Ilistam no ania dagiti argumento iti agsumbangir a partido, anagem dagitoy, ket ammuem no ania kadagitoy ti ad-adda a mangpatibker ti bukodmo a pagtaktakderan, ket ditoy metten ti pangrugiam a mangisurat iti kayatmo. Madlaw dagiti sinurat nga awan wenno saan a nasayaat ti pannakaplanonada ta nakiro ti pannakaidatag dagiti argumento ken saan nga agsusurot pannakaiparang dagiti impormasion.

Maikapat, ti panagsurat wenno writing proper. Ammuem ngarud dagitoy a tips.

Rumbeng a nalag-an wenno nalaka a basaen ken maawatan ti rugi ti artikulo. Iti kasta, nalaka met a maawis ti interes dagiti agbasbasa. Ta sayang laeng ti atiddog nga artikulo, uray pay makaay-ayo koma dagiti kayatmo nga ibaga, no damo pay laeng ket dimo nabaelan nga awisen ti interes dagiti agbasbasa. Mabalin nga ibbatanda ti basbasaenda. Nagpateg ngarud ti umuna a parapo ti maysa nga artikulo. Daytoy ti mangiturong dagiti agbasbasa agingga iti ungto ti sinuratmo.

Ti umuna a parapo ti maysa nga ordinario a salaysay, nupay a saan a nagaramat iti 5 W ken 1 H, napateg nga itundanaka agingga iti ungto ti artikulo. Ta ammotayo met a gapu iti kaadun ti media a pagtaudan dagiti impormasion, manmanon ti agbayag nga agtugaw tapno agbasa. Isu a napateg a maguyugoy a dagus ti interesda.

Nagpateg met ti paulo ti artikulo a pangawis ti atension dagiti agbasbasa. Dakkel ngarud karit para iti mannurat iti panangpanunot iti maysa a paulo wenno titulo nga ababa ngem nalaka a mangawid ti imatang dagiti agbasbasa. Epektibo man ti panagaramat kadagiti naangaw a balikas, wenno pun iti Ingles.

Ken wen, apay a parigatem dagiti agbasbasa a manganag iti sinuratmo (ta saan met a piksion daytoy; ngem uray pay piksion, napateg latta a ramen ti kinasimple, kinaababa ken kinabagas)? Ta no feature article, kunatayo, mangilawlawag daytoy ken mangiparang iti sabali a wagas iti maysa a damag wenno impormasion. Ngarud, agtalinaed a kasta ti panggepmo: ti mangilawlawag. Nupay kasta, amangan no ti sobram a mangyababa ken panagbalinmo a simple ti sinuratmo, malibtawam wenno ma-editmo dagiti napapateg nga impormasion. Awan dumana ti panagluto iti pinakbet ,a gapu ta agin-inuttayo, kissayantayo ti rekadona a nateng. Ay, saanen a pinakbet no kasta.Ti importante iti panagsurat, magun-odtayo ti ababa ken nabagas nga artikulo.

Dagitoy man laeng met dagiti mabalin a panunoten tapno makaaramid iti epektibo nga ending wenno paggibusan ti suraten a salaysay: (1) uliten ti tema ti artikulo; (2) agaramat kadagiti makapakatawa nga anekdota; ken (3) mangibati iti balakad wenno ballaag nga aggapu iti sibubukel a kapanunotan ti artikulo.

Maikalima, basaem ken aturem a nasayaat ti sinuratmo.

Daytoy ti kanayon nga ibagbagada iti panagadaltayo iti panagsurat nga “edit your work.” Adda pay nagkuna iti kastoy: Write your first draft with your heart, re-write with your head. Isu ngarud a naimbento dagiti balikas a rough draft, first draft wenno second draft, tapno adda gundawaymo a mangatur ken mangpapintas ti sinuratmo. Makitam ngamin ditoy dagiti kamali iti gramatika, dagiti nakiro a parapo ken ti pagkuranganna iti sursuratem.

Uray nalpaskon a masurat ti artikulok, agkiddawak pay iti editor, no mbalain, iti pawayway nga oras nga isubmitirko daytoy. Wen ta idalusko met, ken idalus a nasayaat. No mabalin, diak kayat nga ibbatan ti trabahok nga adda pagkunaanna. Mamatiak ti kuna ti maysa nga autor a no ti binasam nga artikulo ken nakalaklaka a maawatan, dakkel la ketdi ti rigat ti nagsurat tapno aramidenna a kasta.

Kas tay kunadan, awan ti wagas a mangipasingked ti panagbalinmo a nalaing wenno naballigi a mannurat iti political essay wenno ania pay a klase ti sinurat. Ta uray adda dagitoy a wagas, addang a suroten, wenno teknik a mangsaranay kenka iti panagsuratmo, agsadagto pay laeng dayta iti imetmo a bokabulario, kasariwawet ti panagpampanunotmo, ken kalawa ti ammom kadagiti isyu iti aglawlaw. Ken kangrunaanna, kasapulan ti anus ken adu a padas wenno panangpadas nga agsurat.

Kas tay kunada pay, paset ti panagsurat iti panagbasa. Wenno awan ti tao nga agsurat iti political essay no saan a regular nga agbasbasa kadagiti diario wenno magasin.

Sadino ngarud pay ti mabalin a pangisabmitanyo kadagiti sinuratyo a political essay, malaksid iti Bannawag? Adda met dagiti community papers iti lugartayo, ken adda met dagiti website nga agkiddaw kadagiti kastoy nga essay, ti Iluko man wenno English. Ken wen, mabalin met iti bukodyo a blog, wenno uray pay iti Facebook.#

Panagsurat iti Sarita Maipanggep iti Kagimongan

Ni FREDDIE PA. MASULI

(Papel a naibasa kabayatan ti panel discussion iti iti Dap-ayan 2013: 45th National Convention and Literary Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas a naangay iti Gonzaga, Cagayan idi Mayo 19-21, 2013.)



Introduksion
Naimbag a bigat kadatayo amin.

Adda dua a nobela ni Rizal, ti Noli Me Tangere ken ti El Filibusterismo. Klasikal dagitoy a nobela nga agingga ita ket ad-adalen pay laeng dagiti adda iti akademia ken sabsabali pay nga iskolar. Naipakita ditoy dagiti problema idi a panawen iti uneg ti kagimongan a karaman ti kinakurapay, panagabuso dagiti adda iti poder, kinaruker uray pay iti uneg ti simbaan, pannakailupitlupit, kinaawan-hustisia kadagiti napapanglaw nga Indio ken dadduma pay a sakit ti kagimongan.

Siasino ken ania dagiti riniing dagitoy a Nobela? Maysa kadakuada ni Andres Bonifacio a founder-ama ti Katipunan ken bimmangon kenkuana ti karirikna a masapulen ti pannakairugi ti dakkel a panagbalbaliw. Ket simgiab ti rebolusion. Iti daytoy nga aspeto, mamatikami a nagballigi ni Rizal iti panggepna a manglukat iti nalawlawa a panirigan ni Indio (Filipino) maipanggep iti paggargarawanna a kagimongan.

No sublian ita ti maysa nga eskolar nga adalen dagitoy a bagi ti literatura a nasurat ginasut a tawenen ti napalabas, makitana la ketdi ti ladawan ti kagimongan kadagidi a panawen ket mapaggidiatna daydi a panawen iti daytoy agdama. Napintas ngarud a masurat ti agdama a kasasaad ti kagimongan tapno iti adayo a panawen, makitanto dagiti sumarsaruno a kaputotan no ania a klase ti panagbalbaliw ti pagdaldalanan tikulturatayo;  dagiti nagbalin a sakit ti kagimongan; ti sukog ken maris ti biag ken dadduma pay nga aspetoti ebolusion ti sosiedad.

Kas mannurat, addaantayo iti gundaway a mangannong iti responsibilidad a panangipakita iti langa ti gimongtayo ken ti kinasiasinotayo iti daytoy  a gimong kadagiti piesa ti sarita a buklentayo tapno agbalin a ramen ti pannakairakurak ti klase ti “complex” ken nakalawlawa a kagimongan a paggargarawantayo. Maysa ngarud a napateg nga addang ti panangiramantayo ti kagimongan kadagiti bagi ti literatura a suratentayo.

Apay nga agsurattayo?
Kas mannurat, agserbi dagiti suratentayo, umuna kas behikulo ti “entertainment” weno pagliwliwaan ni agbasbasa. Maikadua, agsurattayo tapno makayalisontayo kadagiti ammotayo wenno mangtedtayo iti  edukasion kadagiti agbasbasa. Dagitoy a rason ti mangtimon kadatayo tapno makabukeltayo iti maysa a nabaked a bagi ti literatura.

Ania dagiti mabalin a ramen dagiti suratentayo maipanggep iti kagimongan? Nakaad-adu : agdama a kasasaad ti gobierno; klase ti sistema ti edukasion;  kinakurapay; pannakairurumen;  kriminalidad; diaspora wenno panagkatangkatang dagiti kailian;  prostitusion; ken adu pay a sabsabali a nupay dominaran dagiti negatibo a kasasaad dagiti positibo, nasayaat unay a maisakab dagiti positibo a maris ti biag iti kagimongan.

Kabaelan ni mannurat nga Ilokano ti sumurat kadagiti sarita maipanggep iti kagimongan kas ipakita dagiti nangab-abak a sarita iti Palanca. Kitaentayo ti dua a nababaked a nangabak a sarita a nangipakita iti langa ti kagimongan a sinurat ni mannurat nga Ilokano.

“Ambong” ni Ariel Sotelo Tabag, Maikadua a Gunggona iti Baclig Awards (2004)
Iti sarita ni Tabag, makita dagiti nadumaduma a ladawan ti sosiedad manipud militarisasion a nangpadisi kada Ambong  manipud probinsia ti Quezon a nangipadpad kadakuada iti dakkel a siudad;  gagangay a biag iti away; ti kinakurapay a mangad-adipen iti kaaduan a miembro ti kagimongan ken maitudtudo a mitsa ken kagagapu ti adu a krimen; ti kriminalidad a gunggungtuban ti panagayat iti material a  banag ken pagayatan ti lasag; ti gagangay a langa ti tao a naawananen iti namnama ket kunana - “makaammo ditan”  wenno “que sera sera”.

Iti daytoy a sarita, makita ti dakkel a giwang  iti nagbaetan dagiti nabaknang ken nakurapay; ti kinaawan gaway dagiti babassit a David nga ay-ayamen dagiti higante a mannakabalin a Goliath; ti kinaawan namnama kalpasan a naaramiden ti amin nga ammo a kabaelan ken ti general a parang ti narikut a biag kadagiti slum area a lubong ti naiget a salisal ti biag.

Iti bukodko a panirigan, nagballigi ti author a nangisakab kadagiti nadumaduma a ladawan, babassit man wenno dadakkel,  ti sosiedad wenno kagimongan tapno ni manangimutektek nga agbasbasa ket maaddan iti ad-adu pay a pannakaammo ken pannakaawat kadagiti nadumaduma a maris ken sukog ti kinapintas ken kinalaad ti biag.

“Indong Kagit” ni Roy Vadil Aragon, nangabak iti Maikadua a Gunggona iti Filipino iti Palanca Awards  (2001)
Sarita daytoy maipanggep iti maysa a bayanggudaw, ni Indong, nga iti panagkita ti kaaduan ket maysa a bagtit isu a nagbalin a material a pagang-angawan, tipikal a klase ti nababa unay a respeto a maited iti maysa a bagtit.

Maysa ni Indong kadagiti miembro ti kagimongan a kasla nagang-angawan ni gasat ta iti laksid nga inar-aramidna met ti amin a kabaelanna, adu ti nagpasaranna a pannakaupay agingga nga insurendernan ti aminna. Naipakita ditoy ti pananggundaway ti asiendero iti katalonanna; ti panagayat ti tao iti nangatngato a kasasaad uray isaldana ti dayawna; ti kinaawan-gaway dagiti babassit ken kinakapuy; ti kinaay-ay-ay dagiti awanan a maiyabay kadagiti addaan;  ti kinaagresibo ni agtutubo a mangilaban iti ammona a kalinteganna ken  ti kinarasi ken kinalupoy ti tao a lumaban gapu iti ayatna kadagiti material a kinabaknang ken iti nalaus unay a tarigagay ti lasag.

Mamatiak met a nabaked unay daytoy a sarita ni Aragon no sarita a maipanggep iti kagimongan ti pagsasaritaan ket natun-oyanna ti lebel a kasapulan idi panawen a nasurat ken uray iti agdama ken iti masangoanan.

Idi: Maipakita dagiti sakit ti kagimongan-- pannakailupit-lupit, militarisasion,ideolohiya, ken dadduma pay.

Itan: teknolohia, kinamoderno, immoralidad, kinababa dagiti tagipatgen, pananggundaway kadagiti nakakapuy,iimoralidad  ken uray ti agdama a klase ti panagiinnarem.

Wen, nabaknang ti kagimongan kadgiti suheto a mabalin a suraten ni mannurat nga Ilocano. Kas kuna daydi apo Reynaldo A. Duque, natamingen dagitoy a suheto ngem ketdi mabalin latta a subliantayo ida ket kawesantayo laeng iti sabali a langa ken presentasion tapno agbalin a kasla baro ket maapresiar dagiti mangkitkita ken mangbuybuya.

Dagidi problema idi panawen ni Rizal ket problema pay laeng iti agdama : iti gobierno, iti simbaan, iti panagpannpanunot dagiti tao, iti militar, ti kinatakrot ken dadduma pay,  laeng, iti sabalin a langa ken dimension agsipud ta addan panagbalbaliw gapu iti panaglabas ti panawen a nagdalanan dagiti  baro a teknolohiyaa namagbalbaliw kadagiti panirigan, prinsipio  ken ideolohiya a nangisangpet iti kalalanga ti lubong a paggargarawantayo ita.

Mangsurat koma ngarud ni Mannurat nga Ilokano kadagiti bagi ti literatura,  kangrunaan dagiti sarita,  a pakaanninawan ti kararua ti kagimongan ita a panawen tapno kas iti Noli ken Fili ni Rizal; iti “Ambong” ni Tabag ken iti “Indong Kagit”  ni Aragon,  makitanto dagiti sumarsaruno a henerasion ti ladawan ni Ilocano, ni Filipinoken ti agalwlawna kadaytoy a dimension ti panawen.

Agyamanak.#

Ni Mannurat nga Ilokano ken ti Social Media

Ni ROY V. ARAGON

(Papel a naibasa kabayatan ti panel discussion iti iti Dap-ayan 2013: 45th National Convention and Literary Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas a naangay iti Gonzaga, Cagayan idi Mayo 19-21, 2013.)

AMMOYO kadi a ti Filipinas ita ti maysa kadagiti kaaduan iti agus-usar iti makunkuna a social networks wenno social media iti Internet?

Iti kaudian a datos, iti sangalubongan, maikawalo ti pagiliantayo iti kaaduan iti Facebook users.

Siempre, umuna ti US nga isut’ nanipudan ti Facebook; maikadua ti Brazil, maikatlo ti India, sa Indonesia, Mexico, Turkey, United Kingdom, Filipinas. Maikasiam laeng ti France, maikasangapulo ti Germany, maika-onse ti Italia, and so on.

Adda aganay  a 30,528,720 nga FB users iti Filipinas ita. Nasurok a 30% ti populasiontayo dayta a kaadu.

  Iti 40 million nga internet users iti Filipinas, aganay a 95% kadakuada ti addaan FB accounts.

Ket ammoyo kadi pay a kaaduan nga FB users ket babbai? Wen, 52%-da, idinto a 48% laeng ti lallaki.

Saan la a Facebook, no met Twitter ti pagsasaritaan, saan a paudi ti Filipinas ta maikasangapulo ti ranggona iti kaaduan iti Twitter users iti lubong. Addan mapan a 9.5 million a Twitter users ditoy.

Kasta la unay ti pannakaadik dagiti Filipino iti FB! Siasino kadi ita ditoy kadatayo ita, kakabsat, ti awanan pay laeng iti FB? Dakkel ti pammatik a manmano laengen. Ta kas man la naudikan iti uso wenno iti no ania ti in, no awan pay laeng agingga ita iti FBm, no dika man napadasan ti nag-Friendster wenno nag-Myspace idi un-unana. Wen, ta iti panagbalinen ti computers, tablets, selpon ken dadduma pay a mobile gadgets a kas maysa a nasisita iti inaldaw-aldaw a panagbiagtayo (saanen a luxury laeng a makuna), kanaig daytoy ti gagangay metten a panagaramat wenno pannakaikalamikam iti social networks gapu ta konektadon iti internet ket nalawan ti sakup ti napipigsa wenno napapaspas a data signal iti agarup isu aminen a paset ti pagilian babaen kadagiti kangrunaan a internet service providers a kas iti PLDT wenno Smart ken Globe.

Isu ngarud nga uray no addaka iti kataltalonan, wenno uray kabambantayan, mabalinmo ti ag-FB a makiar-arukakattit a makikomkomento wenno makicha-chat wenno makipi-PM kasta metten nga agiposte kadagiti ladawan a kinodakmo ket ipaapalmon ti kaudian a sindam a pinapaitan a kalding  wenno nilingta a palileng wenno ti pulotanyo a kappukan ken kaggo nga ibulbulonyo iti Empelyt wenno GSM Blue, kadagiti naruay nga FB friends-mo ditoy man Filipinas wenno iti abroad—iti man netbook-mo, iti imitation a China-made nga smart phone wenno iPad ken kadagiti agarup agkaiwaran nga Android-powered a tablets.

Ala, ket di pay mainayon ditoy ti pannaki-i-Skype ken pannaki-way-YM-mo kadagiti close friends, best friends, kas kada boyfriends ken girlfriends!

Wen, kastoy itan ti kagagangay wenno kinakadaywan daytoy a teknolohia iti biagtayo, para man iti pagsayaatan wenno pati payen iti pagdaksan no dadduma. Pagdaksan kunak man ta no maadikka iti FB, awan unayen maob-obram, lalo pay no adu ti inaldaw inoras a nasken a tsek-apem ken taripatuen nga FB games kas iti Farmville wenno Candy Crush Saga.

Ngem apay kadi nga imbinsak dagitoy nga estatistika?

Ania met koma ti pakasikoran dagitoy a datos ken facts iti social networks iti biag ken panagbiag ni mannurat nga Ilokano?

Kayatko nga ipaneknek a dakkel ti naaramidan wenno maara-aramidan itan ti social media wenno ti social networks iti biag ken bokasion wenno propesion dagiti mannurat, Ilokano man ken saan.

Ta siempre, pasettayo metten a mamannurat daytoy a penomenon ti teknolohia, mayattayo man ken saan.

Saan la a gapu ta nanaynayonan ti bambanag a maisurattayo ngem ketdi maaramattayo kas tool wenno remienta, wenno kas maysa a wagas, ti bileg ken kasaknap ken kaimpluensia ti social media iti panagsurattayo ken iti pannakaiganetget ken pannakaipakat dagiti aramid ken panggeptayo iti panagsuratan ken iti bukodtayo a literatura.

Naibagak dayta nanaynayonan ti bambanag a maisurat….

Ket wen, ta itan, malaksid iti tradisional wenno old school a setting wenno pakailugaran dagiti pagteng ken pasamak a pagbiagan dagiti tao wenno karakter kadagiti suratentayo, adda payen nainayon a sabali a lubong wenno dimension. Kas koma ngarud biag ken panagbibiagtayo itan iti lubong ti FB, Twitter ken dadduma pay a social networks. Maadawtayo met itan a a suraten wenno isurat kas pagarigan dagiti maparnuay a relasion, no ti paboritotayo a sursuraten a maipapan iti ayat ken ayan-ayat ti pakaseknan, makaparnuaytayo met itan kadagiti sinurattayo ita iti ayat ken/wenno relasion a nabukel gapu iti/ken uneg ti Facebook. Wen,a du ti mayat a suraten, adu ti napipintas a masurat maipapan kadagiti padas ken pasadastayo iti pannaki-ep-FB-tayo wenno pannaki-twe-tweet iti Twitter. Dagiti pannakipi-PM, pannakidi-DM a no kua ket makaparnuay iti status nga “In a Relationship” no di man “Engaged” manipud iti panangipakpakdaar a iti kina-“single” (maymayat koma no adda pay option a “taken”). Ngem ti imasna met, uray agdadata a koma a “married” ket single kuna pay laeng ti dadduma, heheh, ket mapilitan no kua a mangsukat iti status-na iti “It’s complicated” sananto ilala-like. Madi, madi, super unlike, haha!

Ngem malaksid kadagita a napipintas a subject wenno material a masurat ken usaren iti panangbukel kadagiti napipintas a sarita, daniw ken nobela, adu pay ti pakaaramatan ti kas iti FB ken ni mannurat nga Ilokano…

Ammoyo kadi a babaen ti Facebook, ket rimmegta wenno nagbalin nga active ti pagsasaotayo nga Ilokano, ken in effect, ti panagsuratan nga Ilokano?

Wen, ta iti Facebook, nakaad-adu dagiti nabukel ken aktibo a groups a pakaipospostean dagiti sursuraten dagiti adu nga Ilokano FB users. Ilokano dagitoy a groups, ken Ilokano ti us-usarenda a pagsurat. Banag a nakaay-ayat ta uray man no makuna nga amateur no kua ti masursurat kadagitoy nga Ilokano FB groups, ti napateg ket agusarda a nangruna iti bukodda a leengguahe, Ilokano, a saan ket a Tagalog wenno English.

Kinapudnona, adda dagiti mannurat nga Ilokano a nadiskubre wenno naasa babaen kadagitoy a groups. Adda dagiti mannurat nga Ilokano a natakuatan ken naiyam-ammo babaen ti FB ket naam-ammo babaen kadagiti daniwda nga immuna a naiposposte kas status ken notes iti FB accountsda wenno kadagiti groups. Wen, nagbalin ti Facebook a maysa kadagiti lugar a nagparangan ken nakaam-ammuan ken nakamulian dagiti mailemlemmeng wenno mailiblibak a talent iti panagsuratan nga usar ti bukod a pagsasao.

Maysa kadagitoy a nadiskubre ken naam-ammo ken naglatak a mannurat/mannaniw iti Facebook ket ni Manang Imelda Toledo, a kaduatayo ita ditoy, kas delegado.

Nupay nabayagen nga agsursurat iti dandaniw ni Manang Emy, inlemlemmengnan sa ketdi dagitoy. Ngem idi rugianna nga iposte ti sumagmamano kadagiti putarna iti FB-na ken kadagiti groups, naam-ammo isuna ket immadu dagiti nakabasa kadagiti daniwna, banag a nakaigapu met tapno lallalo a mainspirar ken matignay isuna nga agputar, ken in effect, tapno masanay ken maasana a nalaing ti talentona nga agdaniw. Ket ne, itattan adda bukodna a libro a nakatiponan dagiti napili a piesa manipud iti nalabit ken gasuten a nasuratna a dandaniw! Agasem that?  (Adda nakadispley a kopia ti libro, --ti “Sinamar”-- ni Manang Emy ditoy, gumatangkayon, apo, sakbay a maibusankayo!)

Saan la a dagita ti maaramidan wenno pakaaramatantayo iti kas iti Facebook…

Maysa ditoyen dagiti nairanta a nabuangay a groups para kadagiti napili wenno by-invitation-only a kameng tapno mapagpapatangan dagiti projects.

Madakamatko ditoy a sumagmamano a book projects ti immuna a napagsasaritaan ken na-brainstorm a kangrunaan babaen ti FB group.

Maysa ditoy ti libro nga ALIMPATOK, a nangurnonganmi kadagiti erotiko a dandaniw nga Ilokano. Ammoyo kadi a nangrugi daytoy iti maysa a secret group iti FB a dakami laeng nga editors ti makastrek ken makapagpapatang? Ditoy nga inedit ken nagdidiskusionanmi dagiti naisumite a dandaniw ken amin-aminen a pakaseknan ti pannakailibrona.

Ken siempre ti libro a BULLALAYAW, a nakatiponan ti Ilokano a dandaniw a para ubbing. Iti FB secret group ti Bullalayaw, amin nga editors ken authors ket naisali tapno agkakaduakami a mangurnos ken mangnpasayaat pay kadagiti daniw a maipan iti libro.

Ket siempre, maaramat met laeng ti FB a kas maysa a kangrunaan a pakaipromotan ken pakaipablaakan dagitoy a libro.

Ken adu pay a groups ken group projects, ngem gapu ta kaaduan ngarud kadagitoy nga FB groups ket secret wenno closed, saankon wenno saanko pay laeng a dakamatenen. Ngem iti agdama adu a plano, panggep, arapaap para iti pannakapasayaat ken pannakaitandudo ti panagsuratan ken literatura nga Ilokano, ti mapaspasamak ken maar-aramid kangrunaanna babaen ti kalataakan ken kasaknapan a social network, ti Facebook.


Ania ti Maal-alam iti Indie Publishing?

Ni ARIEL S. TABAG
(Papel iti Maika-45 a Kombension Nasional ti GUMIL Filipinas, Gonzaga, Cagayan, Abril 19-21, 2013)


INDEPENDENT Publishing daytoy Indie publishing. Isu daytoy ti ar-aramiden dagiti small press, wenno indie publishers wenno independent press. Saan a lumbes ngem sangapulo a titles ti mairuarda iti tinawen.

Iti Filipinas, isuda dagiti SAAN nga agnagan iti Anvil Publications, Phoenix Publishing, Adarna Books, Rex Publishing ken dadduma pay a dadakkel a kompania iti panagipablaak.

Nupay kasta, kas met laeng kadagiti dadakkel a publisher, addaan met laeng dagiti indie publishers wenno small press kadagiti mangarisit kadagiti maipablaak a libro, bayadanda ti autor, agganansiada babaen ti panaglakoda kadagiti kopia ken masansan a saanda a kukua ti copyright ti libro no di ketdi agtalinaed iti autor.

Sabali ketdi ti self-publishing wenno vanity publishing. Ti maysa nga autor ti mangigasto iti pannakaipablaak ti bukodna a libro ket agilako kadagiti gagayyemna.

Gagangay a dagiti indie publishers, ag-concentrate-da iti sumagmamano laeng a genre. Kas pangarigan, libro dagiti dandaniw, sarita ken nobela.

Iti indie, kabaelan wenno nalaklaka met a maiserrek dagiti tema wenno klase ti sinurat a di unay pagaayat ti masa. Kas pangarigan, ni Charles Bukowski a mannaniw, ad-adda nga indie publishing ti pangiruruaranna kadagiti dandaniwna nga addaan iti ispesipiko a following wenno fan base.

Ti Indie Publishing iti Filipinas
Kas met laeng iti ilulutuad dagiti indie movies, limtuad metten dagiti indie books iti Filipinas. Naglaok ketdi nga indie publishing ken self-publishing. Adda dagiti addaan iti ISBN, adda dagiti awanan iti ISBN.

Dagiti mannurat a Tagalog a kas kada Mark Angeles, Norman Wilwayco ken Adam David, impablaakda dagiti libroda ket nagilakoda iti online kas iti FB ken Twitter.

Kas kadagiti adda iti sabali a pagilian, ti namkuatan dagitoy nga autor nga ipablaak ti bukodda a libro ket ti kinawaya a mangipablaak iti maysa a sinurat a saanen a rebbengna a biangan dagiti editor wenno publisher. Adda ketdi dagiti sakbayna nga inruar kas indie, pinadasda ti nagidatag kadagiti dadakkel a publishers. Daksanggasat ta saan a naawat dagiti sinuratda gapu ta iti panagkuna dagiti publisher, awan ti gumatang kadagiti sinuratda.

Ti Indie Publishing iti Ilokandia
Ti GUMIL Filipinas ti nangipauso iti indie publishing iti Ilokandia a nalabit immun-una pay ngem dagiti Tagalog. Nupay kas kadagiti Tagalog, naglaok ketdi nga indie publishing ken self-publishing daytoy. Agtitipon ti duapulo a mannurat, kas pangarigan. Agtutulagda a panidna-bayadanna, maiprinta ti sangaribu a kopia a pagbibingayan met dagitoy duapulo a mannurat dagiti libro, segun iti gatad a naitagnawana. Ad-adda a lakuanda dagiti gagayyemda. Adda pay ketdi dagiti dadduma a mangiregalo lattan kadagiti bingayda a libro.

Gapu daytoy iti kaawan ti publisher a mangayat a mangipablaak kas libro kadagiti Ilokano a sinurat.

Nagtultuloy daytoy nga estilo dagiti Gumiliano agingga iti agdama ket naam-ammo pay ketdin a Cooperative Publishing wenno Tagnawa.

Ti makadakes laeng iti daytoy Tagnawa ti GUMIL Filipinas, kaaduan a maipablaak ket dagiti naipablaaken iti Bannawag. Agbalbalin ngarud no kua daytoy libro babaen ti Tagnawa a lakasa dagiti sinurat dagiti Gumiliano ket saan nga alternatibo a pablaakan kadagiti sinuratda.

Adda met sumagmamano nga indie publishers iti Ilokandia kas pangarigan ti TMI, El Nino Publishing, Saniata Publications ken dadduma pay. Ti El Nino Publishing ti nangiruar kadagiti libro daydi Dios ti aluadna a Reynaldo A. Duque a kaaduan kadagitoy ti maipanggep iti panagsurat a saan pay a naipablaak. As of date, dagiti tallo a titles nga inruar ti Saniata Publications ket saan pay met a naipablaak iti Bannawag wenno sabsabali pay a magasin.

Indie Publishing kas Alternatibo ken Ayuda a Pablaakan
Kadagiti mannurat nga Ilokano, sumagmamano pay laeng a pakiramanan da Aurelio S. Agcoili, Jaime Raras, Joel Manuel, Imelda Toledo ken daytoy numo ti nangiruar iti bukodda a libro. Wenno iti ababa a pannao, isuda ti nangigasto iti bukodda a libro. Daksanggasat laeng ta kaaduan kadagitoy, kas met laeng kadagiti nagtitinnulongan dagiti Gumiliano, kaaduan a naipablaaken iti Bannawag dagiti impablaakda.

Kayatmi a dakamaten ditoy ti pammati ti Saniata Publications nga agbalin koma ti indie publishing kas alternatibo ken ayuda ti Bannawag ken dadduma pay a pablaakan a pangiruaran kadagiti sinurat dagiti Ilokano.

Partikular iti Bannawag, saan daytoy a maaguantaan nga iruar amin a sinurat dagiti Ilokano. Ken kangrunaanna, saan a kas karina a nawaya nga agiruar kadagiti klase ti sinurat nga adda laokna a seks, violence ken panagrebelde. Kasta met a saan a basta makairuar kadagiti baro ken di maaw-awatan a genre iti Ilokano Literature.

Ket daytoy koma ti yabaga dagiti adda iti indie publishing.

Ti Pagimbagan ken Pagdaksan ti Indie Publishing
Iti biang ti pagimbagan, umuna, nawaya ti autor nga iruar ti kayatna a sinurat. Awan ti pagam-amkanna nga editor wenno publisher a di mangayat iti sinuratna gapu ta naglaon kadagiti seksual, subersibo ken sobra ti kinabayolentena a teksto.

Maikadua, gapu ta tumulong ti autor iti panagilako, ad-adu wenno dakdakkel ti mapadekketna.

Maikatlo, ad-adu ti mairuar a Ilokano titles.

Iti met biang ti pagdaksan, umuna, narigat ti aglako. Adda met ketdi sumagmamano a bookstore a nakasagana a mangiruar kadagiti indie books. Ngem ad-adda a ti autor ken kakaduana ti aglako ket narikut ti agipadala. Naimbag ketdi ta addan online a paglakuan kas iti Facebook.

Maikadua, limitado ti makabasa. Nupay saan met a question koma daytoy ta isu ngarud a pinilim ti indie publishing ta adda ispesipiko laeng nga audience a kayatmo a makabasa iti librom ket saan a para iti general readership.

Tapno Agballigi
Kadatayo nga Ilokano, ad-adda ketdi latta a vanity publishing ti pagtinnagan dagiti sinurattayo. Ta awan met uray dagiti indie publishers wenno small press a manggatang kadatayo kadagiti sinurattayo tapno makaammodan a mangipablaak ken agilako.

Nasayaat laeng ta adda kas iti GUMIL Filipinas ken Saniata Publications a mabalintayo a pagpatulongan mainaig iti ISBN tapno iti kasta, makuna a legal ti librotayo.

Karit ngarud koma dagiti autor nga Ilokano a kayatna ti agilibro, masapul a masursuro dagiti sumaganad:
1. Ti agbalin nga editor ti bukod a sinurat. Gapu ta awanen dagiti editor a mangarisit iti sinuratmo, masapul a sika mismon ti mangedit iti sinuratmo. No dimo met kabaelan, agumbika kadagiti gagayyemo ta isuda la bassiten ti mangedit wenno mangkita iti manuskritom sakbay a maipablaak.

2. Tapno makainutka, sursuruem ti agbalin a teki. Umuna, masapul nga ammom ti ag-layout.  Wenno adda manen gayyemmo nga ammona ti aglayout ken agdesinio iti libro.

3. Manglukat iti account iti Facebook. Ket ditoy nga agilako iti libro.

4. Umasideg kadagiti indie bookstores. Iti agdama, dagitoy ti kontakmi a babassit a bookstore nga agilaklako kadagiti libro nga iruruarmi—Samtoy Books, Mt. Cloud Bookshop, Bookay-Ukay, Chapter IX Booksandmore, Great Books.

Adda Met Laeng iti Kalidad
Ti imasna, kunada a ti libro ti makaammo a mangilako iti bagbagina. No nasayaat dayta a libro, ket impablaak ti bigtime publisher wenno indie publisher, gatangen dayta dagiti agbasbasa.

Ken inayonmi met a no nasayaat dayta a libro, ke nakasurat iti Tagalog wenno Ilokano, gatangen dayta dagiti agbasbasa, uray dagiti Ilokano a nakirmet.

Kas panggibus ngarud, nasayaat no agbalin nga alternatibo ken ayuda a pablaakan ti indie publishing ngem masapul koma a masigurado ti kalidad tapno iti kasta, gatangen met laeng dagiti agbasbasa ket ngarud, saan met a masayang ti kuarta, panawen ken talento.

No uray maysa a porsiento laeng ti pito milion nga Ilokano— 70 a ribu dayta— ket gumatang iti librom, nakadakdakkelen dayta a maganabmo iti panangipablaakmo iti librom.—O