Ni JUAN AL. ASUNCION
IDI damomi ti agsurat, kunami a nalaka laeng ti agputar ta pampandaganmi nga amin a makita ken mangngeg iti aglawlaw mabalin a suraten. Kangrunaan ditan ti tsismis a naitsismis iti tsismosa a kaarruba.
Napatalgedan dayta a pammatimi idi naipablaak a dagus iti Bannawag ti immuna a sinuratmi a sarita nga imbasarmi iti agap-apa a dua a lallakay a kapurokanmi. Tallo a bulan laeng ti napalabas kalpasan ti panangibusonmi, rimmuaren! Naglaingkamin!
Sabagay nga impatulodmi iti publikasion ti nasao a sarita, impabasami kadagiti kasinged ken kaarrubami nga ammomi nga agbasbasa iti Bannawag. Awan ti mannurat kadakuada— ta abus ta kabutengmi dagiti mannurat idi, awan pay mannurat iti lugarmi.
Nagsuratkami manen. Iti dayta a gundaway, ad-adun ta kayatmi a pangasen dagiti para basami. Ngem idi mabasada dagidi sinuratmi, nagbalinda met amin nga umelen! Awan metten ti mayat a mangsungbat iti saludsodmi a “Napintas met laeng?”
Ania ngarud, saan a naipablaak dagidi a sinuratmi. Saanmi nga impatulod iti Bannawag. Nagtalinaedda iti kartonmi dagidi a manuskrito, agingga nga idi manmanokamin nga agawid ta agtrabahokamin iti Bannawag, imbelleng ti dakkelmi a babai.
Bayat ti panagpaaymi a Proofreader iti Bannawag, inad-adalmi dagiti naedit a manuskrito a maiggamanmi— ti proofreader ti pagtungpalan dagiti amin a rummuar iti magasin. Intultuloymi ti nagam-amiris agingga a dakamin ti akin-iggem iti benneg ti Literatura. Ket natakuatanmi a no impatulodmi dagidi a sinuratmi, saan koma a naipablaak. Mabalin nga imbatbabatbat wenno imbaltobaltog pay ketdi koma ti Apo Editor ta nadadael ti orasna a nangbasa. Aglalo pay ta idi impatulodmi daydi immuna a sinuratmi, imbusonmi nga awan kaduana.
Ngem adda napaneknekanmi: Pudno gayam a mabalin a suraten ti amin. Ngem saan a mabalin nga isurat amin! No apay, ilawlawagminto.
Iti panangad-adalmi kadagiti manuskrito a maipaima wenno maipatulod kadakami babaen ti internet, adda lima a kangrunaan a nadlawmi a pagkabsiwan, pagkapsutan wenno iti nalawlawag a panangisao, masansan a pagbiddutan dagiti agdadamo wenno agngayangay a mannurat.
1. Panagpili iti Karakter
Kas nasaomin, mabalin a suraten ti amin. No naitikleb ni Maria, addan mabalin nga istoriaen.
Naitikleb laeng, istorian, kunayo?
Wen, a, apay ketdin a saan?
Kas pagarigan, saludsodentayo. Apay ngamin a naitikleb ni Maria?
Tumanaliaw ngamin nga agtartaray.
Ket apay ngamin nga agtartaray?
Kamkamaten ni Kardo a lakayna ta kayat a patayen daytoy.
Apay a kayat a patayen ni Kardo?
Natiliwanna ida ken Mario nga agay-ayam idiay kasabaan.
Kalpasan dagita a saludsod, agdadarisonen dagiti saludsod. Istoria daytan.
Ngem asino ngamin ni Maria? Nasken nga am-ammuentayo ta isuna ti nakaipuonan ti amin nga istoria. Isuna ngarud ti umuna nga ikkantayo iti importansia.
Naunget kadi ni Maria? Nakarit? Nasingpet? Dakkel a babai wenno bassit? Nakuttong wenno nalukmeg? Ulidan nga asawa? Taga-ano? Sadino a dimmakkel?
Ket ni Kardo, asino met?
Nabaked? Nakuttong? Mammartek? Mammallot? Mannakiapa kadi? Mano ti tawenna? Asino ken ania ti katatao dagiti dadakkelna? Ken dadduma pay.
Iti ababa a pannao, am-ammotayo kadi met laeng a nasayaat ida?
Daytoy a paset ti panangisagana iti suraten ti nakitami a kangrunaan a pagbiddutan dagiti agdadamo nga agsurat. Siguro, ipagarupda a gapu ta addan karakterda, adda metten istoriaenda. Ipagarupda a no ikkandan iti parikut a solbarenna, addan sarita wenno nobelada. Ngem saan a kasta ti kalakana.
Iti bukodmi a panirigan, ditoy a mangrugi nga agplano ti maysa a mannurat— iti panagpili iti karakter. No koman iti pelikula, isu daytoy daytay kunada a casting. Masaludsod dagitoy: “Asino nga artista ti nasken nga agbida? Asino met ti agkontrabida? Asino dagiti supporting actors?”
Saan a gapu ta nalaing ken nataer ti karakter, napintasen ti suraten. Kasta met iti pelikula. Saan a gapu ta nalaing ti bida, napintas metten ti pelikula. Nasken a pilien dagiti karakter a maibagay iti kayat a suraten ta dita ti tulbek ti panagballigi ti suraten. Saan a basta mangparnuay lattan iti karakter ket kunaen nga isun ti bida. Saan a mabalin a kastoy ta amangan no ti bidam ti agparang a kontrabida. Ken no saan, mapilpilit ti estoria ket pagparikutan pay ti panangileppas.
Kinapudnona, uray ti dadduma kadagiti immun-unan a nagsursurat ngem dakami, pasaray malipatanda daytoy. Basta nakapanunotdan iti karakter, suratendan. Awanen daytay pamiliarisasion a makuna.
Adu kadagiti maaw-awatmi a manuskrito ti saan nga umisu dagiti karakterna isu a ti la pagturturongan ti istoriada.
Kasano ngamin ti panagpili iti karakter?
Alaentayo a pagarigan ni Maria. No pinarnuaytayo a naunget, nakarit, mannakiapa, dakkel a babai ken naggapu iti pamilia a saan a naurnos ti panagbiagna, wenno dimmakkel iti disso nga apon dagiti nainlubongan a bambanag, mabalin a maaramidna ti makiabig. Ngem gapu ta nakarit ken mannakiapa, saan a mabalin a basta pagtarayen lattan a di man laeng lumaban iti asawana uray pay isuna ti nagbasol ta dayta ngarud ti indakdakkelna.
Ni Kardo, no napeklan nga ander sa pay la bassit ken kanayon a matiktiknolan, kas man la dina maitured a kamaten a papatayen ni Maria uray pay nakitanan a luklukuenda ta inadipen ti buteng. No agrebelde dagitoy a klase ti tattao, agkutida iti wagas a di saanen a makabales pay ti subbotenna. Sikap ti pagarienda.
No kasdiay ti mapasamak, biddut a karakter da Kardo ken Maria.
Isu a nasken unay a pilien a naimbag dagiti karakter. Ibagay dagiti garawda maibasar iti kabaelan ken kababalinna, a saan ket a babaen dagiti pasamak.
2. Panagpili iti Eksena wenno Pasamak
Nadakamatmi a “mabalin a suraten ti amin, ngem saan a mabalin nga isurat amin.”
Kunada a naibasar iti pudno a biag dagiti sarita. Pudno. Ngem adda dakkel a paggidiatanda.
Iti sarita, dagiti laeng napipintas ken nakalalagip a pasamaken dagiti karakter ti rumbeng nga isurat. Dagiti laeng makatulong iti pannakapapintas ti estoria ti ilanad. Saan nga isu amin nga aramiden ti karakter. Pilien laeng.
Kas pagarigan, napan nagdigos idiay karayan ti karakter, saanen nga ibaga amin nga aramidenna. Saanen a simpuonen manipud ipapanawna iti balayda, agingga iti panakaitibkolna iti namindua wenno panagpangresna wenno ania pay nga inar-aramidna iti dalan agingga a nakadanon iti karayan, sa naguyos sa nagkudkod, sa etc. etc. No saan a makaidur-as iti istoria dagitoy, baybay-anen. Ta no saan, mangaramidka laengen iti diary.
Ngem, ne, uray iti diary ket saan a maipan amin nga inar-aramid!
Dagiti laeng nasken ti dakamaten iti sarita. Kas pagarigan, no nadakamat ti pannakaitibkol ti napan iti karayan, nasken nga addanto mapasamak iti nakaitibkolanna wenno iti asideg daytoy. Kasta met iti panagiladawan wenno deskripsion iti maysa a lugar. Iladawan laeng no kasapulan. Ti napan iti karayan, no dinillawna ti kinasamek ti agsumbangir nga igid ti dalan, ti kaadda dagiti dadakkel a bato a mabalin a paglemmengan, wenno ti kaadda ti waig, wenno ania pay ditan a makitkitana, masapul nga addanto mapasamak dita—kas koma iti panagtambang wenno panagrames, wenno dita ti pagkamangan dagiti kamkamaten ti no asino, kdpy.
Iti ababa a pannao, nasken nga agkakabit dagiti ilanad a pasamak. No awan pakainaiganna iti sabali, di koman sayangen nga ikkaten.
Dagiti dadduma a maaw-awatmi a sarita, kastoy ti kaaduan sakitda. Pagtaraytarayen lattan ti autor dagiti karakterna. Mailadawanna amin a di mangan-ano. Ket nakaat-atiddog ti sinurat! Ngem no naikkaten dagiti di kasapulan, nakaab-ababan. Ken kaaduanna, saan payen a makatakder a sarita ta awan metten natda.
Agasem ta kasla agbuybuyaka iti pelikula a gubat ngem dagiti met matmaturog, aglutluto ken mangmangan a soldado ti kaaduan a naipokus sa iti kamaudiananna, nakilabanda ket nalpasen.
3. Panagisagana iti Manuskrito
Iti benneg ti teknikal, adda tallo a banag a nadlawmi a pagkabsiwan dagiti agdadamo a mannurat. Ania dagitoy? Maysa ti panagisagana iti manuskrito.
No ahenteka iti maysa a produkto, ania ti aramidem tapno makalakoka? Siempre, arkosam ti produktom iti napintas. Daytay makaay-ayo. Daytay awan ti makuna ti pangidiayaam no di ket “Wow!”
Kasta koma met ti panunotentayo iti panagisaganatayo iti manuskrito. Ania dagiti wagas nga aramiden tapno di makapagsaan ni Apo Editor?
Umuna, ammuentayo dagiti pagalagadan ti publikasion a kayattayo a pangipatulodan kadagiti sinurattayo tapno iti kasta, al-alisto a madlawnatayo ni Apo Editor. Siempre, no agtungpalka iti kayatda, agparparang nga adda met ammom maipapan iti publikasion. Nasayasayaat dayta ngem daytay nairuamen iti publikasion ngem agparparang nga awan ti ammona. Dina ammo a dayta ti pakaarusanna ta no adu ti obra ni Apo Editor, unaenna la ketdi a basaen ‘tay nasayaat ti pannakaisaganana.
Iti Bannawag, nupay ipagpaganetgetmi a maipatulod koma dagiti sinurat babaen ti e-mail, adda latta met dagiti mangibuson. Ket kaaduan kadagitoy ti saan nga umno ti pannakaisaganana nangruna dagiti maidalan iti koreo.
Maibalakad a marugian ti sinurat iti katengngaan ti umuna a panid, addaan iti aglawlaw a margin a maysa a pulgada, ken maimakinilia iti dua nga espasio. Maaramid daytoy tapno adda pagsuratan ti mangedit. Agusar met koma iti 12 a font size a Book Antiqua wenno Times New Roman dagiti agipatulod iti e-mail.
Pagdaksanna, addada dagiti maipatpatulod a sinurat nga iti kinainut ti autor iti papel, saanen a nangibati iti espasio iti uray ania a sulina. Adda met dagiti single space, ken nakaad-adu ti kuringkuringna.
Dagiti met ag-e-mail, adda pay nagusar iti 20 points. Nakadaddadakkel, kakasla mata ti nuang a kunami idiay Sarrat. Ti adatna, in-paste-na pay imbes nga in-attach-na. No apay a maymayat ti mai-attach, gapu ta mapukaw ti formatting ti nai-paste. Ket mangibayag iti panagedit.
Saan met ketdi a ti pannakaisagana ti manuskrito ti kangrunaan a pagbatayan ti editor iti ipablaakna. Ngem no agikamkamakam ken adu ti trabahona, unaenna la ketdi a piduten dagiti manuskrito a nasayaat ti pannakaisaganana ket ipaigidna dagiti dadduma.
Isu a nasken nga agbalinka a responsable a mannurat. Sakbay nga ipatulodmo ken ni Apo Editor ti sinuratmo, siguraduem a nasayaat ti pannakaisagana ti manuskritom. Basaem a nalaing ket uray dagiti ‘saggabassit’ a biddut iti spelling, aturem. Ipakitam a maseknanka iti sinuratmo. Ta no saan, anianto la ketdin ken ni Apo Editor?
4. Panagisumitir iti Publikasion
Maipalagip manen daydi immuna a sinuratmi a kunami nga impatulodmi nga awan a pulos kaduana. Kayatmi a sawen ditoy, saan a napakuyogan iti uray sangkabassit la a surat.
Ngem rimmuar a dagus. Isu ti pagkunaanmi a nagasat unay.
Iti panagpapaaymi a kas editor, matakuatanmi a maysa a sapsapulen ti editor ti surat a kalukon ti manuskrito. Ket makapadismaya, ngem manmano, mairaman ditoy dagiti dadduma a nabayagen nga agsursurat, ti makalagip a mangikur-it wenno mangi-type iti uray sangkabassit laeng a mensahe.
Ania ngarud ita ti aramiden ni Editor iti naawatna a manuskrito?
Ipempenna? Basaenna? Kritikarenna? Wenno ania?
Adda maysa nga editor nga am-ammomi nga agkuna a dina ipabpablaak dagiti maaw-awatna a sinurat nga awan ti kakuyogna a surat.
Ti rasonna: Amangan kano no agriri ti autor no ipablaakna. Ta saan kano met nga imbaga ti autor a para pablaak ti impatulodna. Amangan kano no kayat laeng nga ipannakkel ti autor ti sinuratna. Insulto kano pay iti editor ti kaawan mensahe ti nagipatulod.
Mabalin nga agang-angaw laeng ti kunkunami nga editor.
Ngem kinapudnona, dakkel a ragsak ti editor ti makabasa iti uray kaaababaan laeng a mensahe manipud iti autor a mangibagbaga nga impatulodna ti sinuratna a para publikasion.
5. Lengguahe
Sakbay a rugian ti agsurat, saludsoden iti bagi: “Ania kadi ti lengguahe nga usarek?”
Ingles kadi? Tagalog? Ilokano? Wenno ania?
Ania man ti napilim, nasken a kabisadom, nasken a mamastermo, no kayatmo ti agsurat iti dayta a lengguahe. Ta no saan, kasla agkamkammelkan iti tukmem wenno dikya iti kapuskolan ti bisil wenno darat. Wenno saan, awan dumam iti maysa a pukol.
Iti bukodmi a panirigan, ti lengguahe ti kangrunaan nga armas iti panagsurat. Ket no awan armasmo, kasano ngarud a mangabakka? Isu a biddut no agsuratka bassit ti pamalpalatpatam iti lengguahe nga usarem.
Ti panagsurat, kasla panagay-ayam iti balikas. Ngem no kurang ti ammom iti lengguahem, agparang a kawaw dagiti imahe a kayatmo a yakar kadagiti agbasbasam. Ta imbes nga ibagam iti maymaysa a balikas, masapul pay nga ilawlawagmo no ania daytoy.
Adu dagiti agdadamo a mannurat iti Ilokano a nakurang ti ammoda iti lengguaheda. Ken uray dagiti dadduma a nangab-abaken kadagiti pasalip, addada dagiti agkarkarawa. Ngem no ipasnekda laeng koma nga adalen ti lengguaheda agingga a mamasterda, asino pay ti makaabak kadakuada iti panagsuratan?—O
(Naipresentar iti Maika-45 a Nailian a Kombension ken Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas idi Abril, 2013 iti Gonzaga, Cagayan.)
IDI damomi ti agsurat, kunami a nalaka laeng ti agputar ta pampandaganmi nga amin a makita ken mangngeg iti aglawlaw mabalin a suraten. Kangrunaan ditan ti tsismis a naitsismis iti tsismosa a kaarruba.
Napatalgedan dayta a pammatimi idi naipablaak a dagus iti Bannawag ti immuna a sinuratmi a sarita nga imbasarmi iti agap-apa a dua a lallakay a kapurokanmi. Tallo a bulan laeng ti napalabas kalpasan ti panangibusonmi, rimmuaren! Naglaingkamin!
Sabagay nga impatulodmi iti publikasion ti nasao a sarita, impabasami kadagiti kasinged ken kaarrubami nga ammomi nga agbasbasa iti Bannawag. Awan ti mannurat kadakuada— ta abus ta kabutengmi dagiti mannurat idi, awan pay mannurat iti lugarmi.
Nagsuratkami manen. Iti dayta a gundaway, ad-adun ta kayatmi a pangasen dagiti para basami. Ngem idi mabasada dagidi sinuratmi, nagbalinda met amin nga umelen! Awan metten ti mayat a mangsungbat iti saludsodmi a “Napintas met laeng?”
Ania ngarud, saan a naipablaak dagidi a sinuratmi. Saanmi nga impatulod iti Bannawag. Nagtalinaedda iti kartonmi dagidi a manuskrito, agingga nga idi manmanokamin nga agawid ta agtrabahokamin iti Bannawag, imbelleng ti dakkelmi a babai.
Bayat ti panagpaaymi a Proofreader iti Bannawag, inad-adalmi dagiti naedit a manuskrito a maiggamanmi— ti proofreader ti pagtungpalan dagiti amin a rummuar iti magasin. Intultuloymi ti nagam-amiris agingga a dakamin ti akin-iggem iti benneg ti Literatura. Ket natakuatanmi a no impatulodmi dagidi a sinuratmi, saan koma a naipablaak. Mabalin nga imbatbabatbat wenno imbaltobaltog pay ketdi koma ti Apo Editor ta nadadael ti orasna a nangbasa. Aglalo pay ta idi impatulodmi daydi immuna a sinuratmi, imbusonmi nga awan kaduana.
Ngem adda napaneknekanmi: Pudno gayam a mabalin a suraten ti amin. Ngem saan a mabalin nga isurat amin! No apay, ilawlawagminto.
Iti panangad-adalmi kadagiti manuskrito a maipaima wenno maipatulod kadakami babaen ti internet, adda lima a kangrunaan a nadlawmi a pagkabsiwan, pagkapsutan wenno iti nalawlawag a panangisao, masansan a pagbiddutan dagiti agdadamo wenno agngayangay a mannurat.
1. Panagpili iti Karakter
Kas nasaomin, mabalin a suraten ti amin. No naitikleb ni Maria, addan mabalin nga istoriaen.
Naitikleb laeng, istorian, kunayo?
Wen, a, apay ketdin a saan?
Kas pagarigan, saludsodentayo. Apay ngamin a naitikleb ni Maria?
Tumanaliaw ngamin nga agtartaray.
Ket apay ngamin nga agtartaray?
Kamkamaten ni Kardo a lakayna ta kayat a patayen daytoy.
Apay a kayat a patayen ni Kardo?
Natiliwanna ida ken Mario nga agay-ayam idiay kasabaan.
Kalpasan dagita a saludsod, agdadarisonen dagiti saludsod. Istoria daytan.
Ngem asino ngamin ni Maria? Nasken nga am-ammuentayo ta isuna ti nakaipuonan ti amin nga istoria. Isuna ngarud ti umuna nga ikkantayo iti importansia.
Naunget kadi ni Maria? Nakarit? Nasingpet? Dakkel a babai wenno bassit? Nakuttong wenno nalukmeg? Ulidan nga asawa? Taga-ano? Sadino a dimmakkel?
Ket ni Kardo, asino met?
Nabaked? Nakuttong? Mammartek? Mammallot? Mannakiapa kadi? Mano ti tawenna? Asino ken ania ti katatao dagiti dadakkelna? Ken dadduma pay.
Iti ababa a pannao, am-ammotayo kadi met laeng a nasayaat ida?
Daytoy a paset ti panangisagana iti suraten ti nakitami a kangrunaan a pagbiddutan dagiti agdadamo nga agsurat. Siguro, ipagarupda a gapu ta addan karakterda, adda metten istoriaenda. Ipagarupda a no ikkandan iti parikut a solbarenna, addan sarita wenno nobelada. Ngem saan a kasta ti kalakana.
Iti bukodmi a panirigan, ditoy a mangrugi nga agplano ti maysa a mannurat— iti panagpili iti karakter. No koman iti pelikula, isu daytoy daytay kunada a casting. Masaludsod dagitoy: “Asino nga artista ti nasken nga agbida? Asino met ti agkontrabida? Asino dagiti supporting actors?”
Saan a gapu ta nalaing ken nataer ti karakter, napintasen ti suraten. Kasta met iti pelikula. Saan a gapu ta nalaing ti bida, napintas metten ti pelikula. Nasken a pilien dagiti karakter a maibagay iti kayat a suraten ta dita ti tulbek ti panagballigi ti suraten. Saan a basta mangparnuay lattan iti karakter ket kunaen nga isun ti bida. Saan a mabalin a kastoy ta amangan no ti bidam ti agparang a kontrabida. Ken no saan, mapilpilit ti estoria ket pagparikutan pay ti panangileppas.
Kinapudnona, uray ti dadduma kadagiti immun-unan a nagsursurat ngem dakami, pasaray malipatanda daytoy. Basta nakapanunotdan iti karakter, suratendan. Awanen daytay pamiliarisasion a makuna.
Adu kadagiti maaw-awatmi a manuskrito ti saan nga umisu dagiti karakterna isu a ti la pagturturongan ti istoriada.
Kasano ngamin ti panagpili iti karakter?
Alaentayo a pagarigan ni Maria. No pinarnuaytayo a naunget, nakarit, mannakiapa, dakkel a babai ken naggapu iti pamilia a saan a naurnos ti panagbiagna, wenno dimmakkel iti disso nga apon dagiti nainlubongan a bambanag, mabalin a maaramidna ti makiabig. Ngem gapu ta nakarit ken mannakiapa, saan a mabalin a basta pagtarayen lattan a di man laeng lumaban iti asawana uray pay isuna ti nagbasol ta dayta ngarud ti indakdakkelna.
Ni Kardo, no napeklan nga ander sa pay la bassit ken kanayon a matiktiknolan, kas man la dina maitured a kamaten a papatayen ni Maria uray pay nakitanan a luklukuenda ta inadipen ti buteng. No agrebelde dagitoy a klase ti tattao, agkutida iti wagas a di saanen a makabales pay ti subbotenna. Sikap ti pagarienda.
No kasdiay ti mapasamak, biddut a karakter da Kardo ken Maria.
Isu a nasken unay a pilien a naimbag dagiti karakter. Ibagay dagiti garawda maibasar iti kabaelan ken kababalinna, a saan ket a babaen dagiti pasamak.
2. Panagpili iti Eksena wenno Pasamak
Nadakamatmi a “mabalin a suraten ti amin, ngem saan a mabalin nga isurat amin.”
Kunada a naibasar iti pudno a biag dagiti sarita. Pudno. Ngem adda dakkel a paggidiatanda.
Iti sarita, dagiti laeng napipintas ken nakalalagip a pasamaken dagiti karakter ti rumbeng nga isurat. Dagiti laeng makatulong iti pannakapapintas ti estoria ti ilanad. Saan nga isu amin nga aramiden ti karakter. Pilien laeng.
Kas pagarigan, napan nagdigos idiay karayan ti karakter, saanen nga ibaga amin nga aramidenna. Saanen a simpuonen manipud ipapanawna iti balayda, agingga iti panakaitibkolna iti namindua wenno panagpangresna wenno ania pay nga inar-aramidna iti dalan agingga a nakadanon iti karayan, sa naguyos sa nagkudkod, sa etc. etc. No saan a makaidur-as iti istoria dagitoy, baybay-anen. Ta no saan, mangaramidka laengen iti diary.
Ngem, ne, uray iti diary ket saan a maipan amin nga inar-aramid!
Dagiti laeng nasken ti dakamaten iti sarita. Kas pagarigan, no nadakamat ti pannakaitibkol ti napan iti karayan, nasken nga addanto mapasamak iti nakaitibkolanna wenno iti asideg daytoy. Kasta met iti panagiladawan wenno deskripsion iti maysa a lugar. Iladawan laeng no kasapulan. Ti napan iti karayan, no dinillawna ti kinasamek ti agsumbangir nga igid ti dalan, ti kaadda dagiti dadakkel a bato a mabalin a paglemmengan, wenno ti kaadda ti waig, wenno ania pay ditan a makitkitana, masapul nga addanto mapasamak dita—kas koma iti panagtambang wenno panagrames, wenno dita ti pagkamangan dagiti kamkamaten ti no asino, kdpy.
Iti ababa a pannao, nasken nga agkakabit dagiti ilanad a pasamak. No awan pakainaiganna iti sabali, di koman sayangen nga ikkaten.
Dagiti dadduma a maaw-awatmi a sarita, kastoy ti kaaduan sakitda. Pagtaraytarayen lattan ti autor dagiti karakterna. Mailadawanna amin a di mangan-ano. Ket nakaat-atiddog ti sinurat! Ngem no naikkaten dagiti di kasapulan, nakaab-ababan. Ken kaaduanna, saan payen a makatakder a sarita ta awan metten natda.
Agasem ta kasla agbuybuyaka iti pelikula a gubat ngem dagiti met matmaturog, aglutluto ken mangmangan a soldado ti kaaduan a naipokus sa iti kamaudiananna, nakilabanda ket nalpasen.
 |
| Dagiti nangabak iti Maika-15 a Salip iti Sarita a Para Kadagiti Agdadamo a Mannurat nga inisponsoran ti AMMA Foundation Literary Awards. Ni GF President Retired Judge Vivencio S. Baclig ti nangyawat kadagiti premio kada Marichel E. Suguitan ti Solano, Nueva Vizcaya a nangabak iti Umuna a Gunggona (imbagian ni Marie Rita Brillantes); ken Ronelyn B. Ramones ti Bacarra, I.N, Maika-2 a Gunggona. Binayabay ida ni Bannawag Poetry Editor Ariel S. Tabag a nagpaay a maysa kadagiti hurado. Saan a nairaman iti ladawan ti nangabak iti Maika-3 a Gunggona a ni Avelino B. Felicitas, Jr. ti Abra ngem agindegen iti Waipahu, Hawaii. Ti AMMAFLA ti kaanduran a pasalip iti panagsurat iti sarita para kadagiti agdadamo, no kabayagna ti pagsasaritaan. Itoy a tawen, maysa kadagiti kategoria ti kallukat a Mayor Pentecostes Awards ti salip iti sarita para kadagiti agdadamo. Iti biang met ti Bannawag, dina sirsirigen ti mannurat kas agdadamo no di ketdi tingitingenna ti sarita mismo no maikari a maipablaak kas sarita. (Rinetrato ni Roy V. Aragon) |
3. Panagisagana iti Manuskrito
Iti benneg ti teknikal, adda tallo a banag a nadlawmi a pagkabsiwan dagiti agdadamo a mannurat. Ania dagitoy? Maysa ti panagisagana iti manuskrito.
No ahenteka iti maysa a produkto, ania ti aramidem tapno makalakoka? Siempre, arkosam ti produktom iti napintas. Daytay makaay-ayo. Daytay awan ti makuna ti pangidiayaam no di ket “Wow!”
Kasta koma met ti panunotentayo iti panagisaganatayo iti manuskrito. Ania dagiti wagas nga aramiden tapno di makapagsaan ni Apo Editor?
Umuna, ammuentayo dagiti pagalagadan ti publikasion a kayattayo a pangipatulodan kadagiti sinurattayo tapno iti kasta, al-alisto a madlawnatayo ni Apo Editor. Siempre, no agtungpalka iti kayatda, agparparang nga adda met ammom maipapan iti publikasion. Nasayasayaat dayta ngem daytay nairuamen iti publikasion ngem agparparang nga awan ti ammona. Dina ammo a dayta ti pakaarusanna ta no adu ti obra ni Apo Editor, unaenna la ketdi a basaen ‘tay nasayaat ti pannakaisaganana.
Iti Bannawag, nupay ipagpaganetgetmi a maipatulod koma dagiti sinurat babaen ti e-mail, adda latta met dagiti mangibuson. Ket kaaduan kadagitoy ti saan nga umno ti pannakaisaganana nangruna dagiti maidalan iti koreo.
Maibalakad a marugian ti sinurat iti katengngaan ti umuna a panid, addaan iti aglawlaw a margin a maysa a pulgada, ken maimakinilia iti dua nga espasio. Maaramid daytoy tapno adda pagsuratan ti mangedit. Agusar met koma iti 12 a font size a Book Antiqua wenno Times New Roman dagiti agipatulod iti e-mail.
Pagdaksanna, addada dagiti maipatpatulod a sinurat nga iti kinainut ti autor iti papel, saanen a nangibati iti espasio iti uray ania a sulina. Adda met dagiti single space, ken nakaad-adu ti kuringkuringna.
Dagiti met ag-e-mail, adda pay nagusar iti 20 points. Nakadaddadakkel, kakasla mata ti nuang a kunami idiay Sarrat. Ti adatna, in-paste-na pay imbes nga in-attach-na. No apay a maymayat ti mai-attach, gapu ta mapukaw ti formatting ti nai-paste. Ket mangibayag iti panagedit.
Saan met ketdi a ti pannakaisagana ti manuskrito ti kangrunaan a pagbatayan ti editor iti ipablaakna. Ngem no agikamkamakam ken adu ti trabahona, unaenna la ketdi a piduten dagiti manuskrito a nasayaat ti pannakaisaganana ket ipaigidna dagiti dadduma.
Isu a nasken nga agbalinka a responsable a mannurat. Sakbay nga ipatulodmo ken ni Apo Editor ti sinuratmo, siguraduem a nasayaat ti pannakaisagana ti manuskritom. Basaem a nalaing ket uray dagiti ‘saggabassit’ a biddut iti spelling, aturem. Ipakitam a maseknanka iti sinuratmo. Ta no saan, anianto la ketdin ken ni Apo Editor?
4. Panagisumitir iti Publikasion
Maipalagip manen daydi immuna a sinuratmi a kunami nga impatulodmi nga awan a pulos kaduana. Kayatmi a sawen ditoy, saan a napakuyogan iti uray sangkabassit la a surat.
Ngem rimmuar a dagus. Isu ti pagkunaanmi a nagasat unay.
Iti panagpapaaymi a kas editor, matakuatanmi a maysa a sapsapulen ti editor ti surat a kalukon ti manuskrito. Ket makapadismaya, ngem manmano, mairaman ditoy dagiti dadduma a nabayagen nga agsursurat, ti makalagip a mangikur-it wenno mangi-type iti uray sangkabassit laeng a mensahe.
Ania ngarud ita ti aramiden ni Editor iti naawatna a manuskrito?
Ipempenna? Basaenna? Kritikarenna? Wenno ania?
Adda maysa nga editor nga am-ammomi nga agkuna a dina ipabpablaak dagiti maaw-awatna a sinurat nga awan ti kakuyogna a surat.
Ti rasonna: Amangan kano no agriri ti autor no ipablaakna. Ta saan kano met nga imbaga ti autor a para pablaak ti impatulodna. Amangan kano no kayat laeng nga ipannakkel ti autor ti sinuratna. Insulto kano pay iti editor ti kaawan mensahe ti nagipatulod.
Mabalin nga agang-angaw laeng ti kunkunami nga editor.
Ngem kinapudnona, dakkel a ragsak ti editor ti makabasa iti uray kaaababaan laeng a mensahe manipud iti autor a mangibagbaga nga impatulodna ti sinuratna a para publikasion.
5. Lengguahe
Sakbay a rugian ti agsurat, saludsoden iti bagi: “Ania kadi ti lengguahe nga usarek?”
Ingles kadi? Tagalog? Ilokano? Wenno ania?
Ania man ti napilim, nasken a kabisadom, nasken a mamastermo, no kayatmo ti agsurat iti dayta a lengguahe. Ta no saan, kasla agkamkammelkan iti tukmem wenno dikya iti kapuskolan ti bisil wenno darat. Wenno saan, awan dumam iti maysa a pukol.
Iti bukodmi a panirigan, ti lengguahe ti kangrunaan nga armas iti panagsurat. Ket no awan armasmo, kasano ngarud a mangabakka? Isu a biddut no agsuratka bassit ti pamalpalatpatam iti lengguahe nga usarem.
Ti panagsurat, kasla panagay-ayam iti balikas. Ngem no kurang ti ammom iti lengguahem, agparang a kawaw dagiti imahe a kayatmo a yakar kadagiti agbasbasam. Ta imbes nga ibagam iti maymaysa a balikas, masapul pay nga ilawlawagmo no ania daytoy.
Adu dagiti agdadamo a mannurat iti Ilokano a nakurang ti ammoda iti lengguaheda. Ken uray dagiti dadduma a nangab-abaken kadagiti pasalip, addada dagiti agkarkarawa. Ngem no ipasnekda laeng koma nga adalen ti lengguaheda agingga a mamasterda, asino pay ti makaabak kadakuada iti panagsuratan?—O
(Naipresentar iti Maika-45 a Nailian a Kombension ken Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas idi Abril, 2013 iti Gonzaga, Cagayan.)
0 comments:
Post a Comment