Friday, August 15, 2014

Panagsurat iti Sarita Maipanggep iti Kagimongan

Ni FREDDIE PA. MASULI

(Papel a naibasa kabayatan ti panel discussion iti iti Dap-ayan 2013: 45th National Convention and Literary Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas a naangay iti Gonzaga, Cagayan idi Mayo 19-21, 2013.)



Introduksion
Naimbag a bigat kadatayo amin.

Adda dua a nobela ni Rizal, ti Noli Me Tangere ken ti El Filibusterismo. Klasikal dagitoy a nobela nga agingga ita ket ad-adalen pay laeng dagiti adda iti akademia ken sabsabali pay nga iskolar. Naipakita ditoy dagiti problema idi a panawen iti uneg ti kagimongan a karaman ti kinakurapay, panagabuso dagiti adda iti poder, kinaruker uray pay iti uneg ti simbaan, pannakailupitlupit, kinaawan-hustisia kadagiti napapanglaw nga Indio ken dadduma pay a sakit ti kagimongan.

Siasino ken ania dagiti riniing dagitoy a Nobela? Maysa kadakuada ni Andres Bonifacio a founder-ama ti Katipunan ken bimmangon kenkuana ti karirikna a masapulen ti pannakairugi ti dakkel a panagbalbaliw. Ket simgiab ti rebolusion. Iti daytoy nga aspeto, mamatikami a nagballigi ni Rizal iti panggepna a manglukat iti nalawlawa a panirigan ni Indio (Filipino) maipanggep iti paggargarawanna a kagimongan.

No sublian ita ti maysa nga eskolar nga adalen dagitoy a bagi ti literatura a nasurat ginasut a tawenen ti napalabas, makitana la ketdi ti ladawan ti kagimongan kadagidi a panawen ket mapaggidiatna daydi a panawen iti daytoy agdama. Napintas ngarud a masurat ti agdama a kasasaad ti kagimongan tapno iti adayo a panawen, makitanto dagiti sumarsaruno a kaputotan no ania a klase ti panagbalbaliw ti pagdaldalanan tikulturatayo;  dagiti nagbalin a sakit ti kagimongan; ti sukog ken maris ti biag ken dadduma pay nga aspetoti ebolusion ti sosiedad.

Kas mannurat, addaantayo iti gundaway a mangannong iti responsibilidad a panangipakita iti langa ti gimongtayo ken ti kinasiasinotayo iti daytoy  a gimong kadagiti piesa ti sarita a buklentayo tapno agbalin a ramen ti pannakairakurak ti klase ti “complex” ken nakalawlawa a kagimongan a paggargarawantayo. Maysa ngarud a napateg nga addang ti panangiramantayo ti kagimongan kadagiti bagi ti literatura a suratentayo.

Apay nga agsurattayo?
Kas mannurat, agserbi dagiti suratentayo, umuna kas behikulo ti “entertainment” weno pagliwliwaan ni agbasbasa. Maikadua, agsurattayo tapno makayalisontayo kadagiti ammotayo wenno mangtedtayo iti  edukasion kadagiti agbasbasa. Dagitoy a rason ti mangtimon kadatayo tapno makabukeltayo iti maysa a nabaked a bagi ti literatura.

Ania dagiti mabalin a ramen dagiti suratentayo maipanggep iti kagimongan? Nakaad-adu : agdama a kasasaad ti gobierno; klase ti sistema ti edukasion;  kinakurapay; pannakairurumen;  kriminalidad; diaspora wenno panagkatangkatang dagiti kailian;  prostitusion; ken adu pay a sabsabali a nupay dominaran dagiti negatibo a kasasaad dagiti positibo, nasayaat unay a maisakab dagiti positibo a maris ti biag iti kagimongan.

Kabaelan ni mannurat nga Ilokano ti sumurat kadagiti sarita maipanggep iti kagimongan kas ipakita dagiti nangab-abak a sarita iti Palanca. Kitaentayo ti dua a nababaked a nangabak a sarita a nangipakita iti langa ti kagimongan a sinurat ni mannurat nga Ilokano.

“Ambong” ni Ariel Sotelo Tabag, Maikadua a Gunggona iti Baclig Awards (2004)
Iti sarita ni Tabag, makita dagiti nadumaduma a ladawan ti sosiedad manipud militarisasion a nangpadisi kada Ambong  manipud probinsia ti Quezon a nangipadpad kadakuada iti dakkel a siudad;  gagangay a biag iti away; ti kinakurapay a mangad-adipen iti kaaduan a miembro ti kagimongan ken maitudtudo a mitsa ken kagagapu ti adu a krimen; ti kriminalidad a gunggungtuban ti panagayat iti material a  banag ken pagayatan ti lasag; ti gagangay a langa ti tao a naawananen iti namnama ket kunana - “makaammo ditan”  wenno “que sera sera”.

Iti daytoy a sarita, makita ti dakkel a giwang  iti nagbaetan dagiti nabaknang ken nakurapay; ti kinaawan gaway dagiti babassit a David nga ay-ayamen dagiti higante a mannakabalin a Goliath; ti kinaawan namnama kalpasan a naaramiden ti amin nga ammo a kabaelan ken ti general a parang ti narikut a biag kadagiti slum area a lubong ti naiget a salisal ti biag.

Iti bukodko a panirigan, nagballigi ti author a nangisakab kadagiti nadumaduma a ladawan, babassit man wenno dadakkel,  ti sosiedad wenno kagimongan tapno ni manangimutektek nga agbasbasa ket maaddan iti ad-adu pay a pannakaammo ken pannakaawat kadagiti nadumaduma a maris ken sukog ti kinapintas ken kinalaad ti biag.

“Indong Kagit” ni Roy Vadil Aragon, nangabak iti Maikadua a Gunggona iti Filipino iti Palanca Awards  (2001)
Sarita daytoy maipanggep iti maysa a bayanggudaw, ni Indong, nga iti panagkita ti kaaduan ket maysa a bagtit isu a nagbalin a material a pagang-angawan, tipikal a klase ti nababa unay a respeto a maited iti maysa a bagtit.

Maysa ni Indong kadagiti miembro ti kagimongan a kasla nagang-angawan ni gasat ta iti laksid nga inar-aramidna met ti amin a kabaelanna, adu ti nagpasaranna a pannakaupay agingga nga insurendernan ti aminna. Naipakita ditoy ti pananggundaway ti asiendero iti katalonanna; ti panagayat ti tao iti nangatngato a kasasaad uray isaldana ti dayawna; ti kinaawan-gaway dagiti babassit ken kinakapuy; ti kinaay-ay-ay dagiti awanan a maiyabay kadagiti addaan;  ti kinaagresibo ni agtutubo a mangilaban iti ammona a kalinteganna ken  ti kinarasi ken kinalupoy ti tao a lumaban gapu iti ayatna kadagiti material a kinabaknang ken iti nalaus unay a tarigagay ti lasag.

Mamatiak met a nabaked unay daytoy a sarita ni Aragon no sarita a maipanggep iti kagimongan ti pagsasaritaan ket natun-oyanna ti lebel a kasapulan idi panawen a nasurat ken uray iti agdama ken iti masangoanan.

Idi: Maipakita dagiti sakit ti kagimongan-- pannakailupit-lupit, militarisasion,ideolohiya, ken dadduma pay.

Itan: teknolohia, kinamoderno, immoralidad, kinababa dagiti tagipatgen, pananggundaway kadagiti nakakapuy,iimoralidad  ken uray ti agdama a klase ti panagiinnarem.

Wen, nabaknang ti kagimongan kadgiti suheto a mabalin a suraten ni mannurat nga Ilocano. Kas kuna daydi apo Reynaldo A. Duque, natamingen dagitoy a suheto ngem ketdi mabalin latta a subliantayo ida ket kawesantayo laeng iti sabali a langa ken presentasion tapno agbalin a kasla baro ket maapresiar dagiti mangkitkita ken mangbuybuya.

Dagidi problema idi panawen ni Rizal ket problema pay laeng iti agdama : iti gobierno, iti simbaan, iti panagpannpanunot dagiti tao, iti militar, ti kinatakrot ken dadduma pay,  laeng, iti sabalin a langa ken dimension agsipud ta addan panagbalbaliw gapu iti panaglabas ti panawen a nagdalanan dagiti  baro a teknolohiyaa namagbalbaliw kadagiti panirigan, prinsipio  ken ideolohiya a nangisangpet iti kalalanga ti lubong a paggargarawantayo ita.

Mangsurat koma ngarud ni Mannurat nga Ilokano kadagiti bagi ti literatura,  kangrunaan dagiti sarita,  a pakaanninawan ti kararua ti kagimongan ita a panawen tapno kas iti Noli ken Fili ni Rizal; iti “Ambong” ni Tabag ken iti “Indong Kagit”  ni Aragon,  makitanto dagiti sumarsaruno a henerasion ti ladawan ni Ilocano, ni Filipinoken ti agalwlawna kadaytoy a dimension ti panawen.

Agyamanak.#

0 comments:

Post a Comment