(Naadaw daytoy iti naibasa a lektiur para iti "Diskusion iti Panel: Ti Mannurat ken Dagiti Isyu ti Kagimongan," iti Dap-ayan 2013: Maika-45 a Komeprensia Nasional ti GUMIL Filipinas, a naangay iti Gonzaga People’s Gymnasium, Gonzaga, Cagayan idi Abril 20, 2013.)
APAY a kasapulan ti mannurat nga agsurat iti maysa a political essay?
Umuna unay, ania kadi ti masasao a politika. Iti nadaras a kaipapananna, maipapan daytoy iti ania man nga aramid a mangipataray iti gobierno, wenno ania man a debate wenno risiris kadagiti kameng ti partido politikal, wenno asino man a kayatna iti makiraman iti pannakaipataray ti gobierno, wenno ania man nga adda pakainaiganna iti panagpanggep a maaddaan iti bileg. Nasaknap ngarud ti sakupenna no politika ti pagpapatangan.
Segun ken ni George Orwell, ti nalatak a Briton a nangsurat iti Animal Farm ken iti 1984, a malaksid iti rason nga agsurat ti maysa a tao tapno adda pagsapulanna, uppat laeng ketdi ti nabatad a motibo ti maysa a tao tapno agsurat wenno agbalin a mannurat, partikular iti prosa.
Umuna, kunana, isu ti sheer egoism. Wenno agsurat ti maysa a tao tapno ipakitana a nasirib daytoy, tapno magun-odna iti panagraem dagiti kapatadanna, tapno mapagpapatangan iti gimong, ken tapno malaglagipdanto uray isun ti pumusay. Ala, ipokritokayo, no diyo ibaga a saan a motibo daytoy, ken nabileg ketdi a motibo. Ta agpayso met a kaaduanna kadagiti serioso unay a mannurat dagiti makunkuna a self-centered wenno dagiti laeng bagbagida ti pampanunotenda, wenno dakkel dagiti ego-da, kas kunada man, uray pay bassit-usit laeng ti maganganarda a pinansial a pabor iti panagsursuratda.
Ti maikadua, isu ti kunana nga aesthetic enthusiasm. Daytoy man ti naganat a panangipakita ti maysa a mannurat iti kinangayed ti marikriknana, ti mapadpadasanna wenno ti makitkitana iti aglawlaw. Ket kayatna nga iparikna met dayta a padas kadatayo babaen ti panagsuratna. Isu a nagmayat dagiti pilienna a balikas, ken panunotenna a kanayon a maibinglayna dayta a kinangayed. Saan met ketdi a kankanayon a makita daytoy a motibo kadagiti adu a mannurattayo.
Ti maikatlo isu ti historical impulse. Daytoy ti gagem ti maysa a mannurat a manganag iti aglawlawna, ti mangbirok no ania ti kinapudno iti agdama a kasasaad ti biag wenno panawen, ket isuratna daytoy tapno adda pakalaglagipanna ken dagiti sumaruno nga henerasion. Daytoy ti masansan a motibo dagiti agsursurat kadagiti biograpia, ti pakasaritaan iti bukod nga aglawlaw, ken ti agsurat maipapan iti kultura ti paggapuanda a lugar.
Ken ti maikapat, nga isu ti pangituloyak iti patpatangek, ket isu ti political purpose. Inaramat ni Orwell ti balikas a politika iti nalawa a kaipapananna. Isu daytoy ti kunana a panggep ti mannurat nga iturong ti lubongna iti bukodna a wagas, nga mangguyugoy kadagiti tattao iti kayatna a klase ti gimong ken no ania dagiti rumbeng a gun-oden wenno ipinget dagitoy nga irupir. Adu ketdi kano kadagiti sinursurattayo iti adda latta makunkuna a political bias, wenno adda pilpilientayo a partido wenno suli ti maysa nga isyu. Daytoy ti panangiselseltayo kadagiti bukodtayo nga opinion iti pabpaborantayo a tao, isyu wenno kapanunotan. Ket iti daytoy a maikapat a motibo ti nagpalatak ken ni Orwell a kas mannurat iti henerasionna. Wen, ta inaramatna ti panagsursuratna iti politika a kas arte wenno napintas a prosa a saan laeng a manglinglingay no di pay mangguyugoy iti publiko iti kayatna a klase ti gimong wenno gobierno, a kas iti sinuratna nga Animal Farm. Estoria daytoy dagiti ayup a kasla tao nga agsao ken aggaraw,
ngem maysa gayam daytoy a klase iti nabileg a political writing. Ipakitana ti panaginnagaw iti bileg, ti panagrebelde ken ti panangrugi iti panangagum iti turay; a ti dati a rebolusionario, sidaen met laeng ti sistema.
Ket inayonko, a no agbalin a politiko ti maysa mannurat, agtaud daytoy iti nawaya a kapanunotanna. Awan ti sabali, uray asino ditan a politiko ken nangato nga opisial, a mangdiktar iti isuratna. Makiraman iti gimongna, wen makipinnulitika met daytoy, ngem iti bukodna a wagas ken panggep.
Ngem ania kadi met ti essay wenno salaysay?
Ti panagsursurattayo iti Iluko, agpada a salaysay ti awagtayo iti essay ken feature. Ta nalaka nga ibaga a no saan a piksion daytoy, maysa ngarud daytoy a salaysay. Nalaka a matikawtayo ti pannakaaramat dagiti dua a balikas, essay ken feature, gapu ta arigna agpada met ngamin ti kaipapananna. Ngem no anagentayo a nasayaat dakkel ti pagdumaan dagiti dua. Ti feature article, kadawyan nga ababa daytoy ken panangiladawan laeng iti maysa nga isyu iti agdama. Isu a no maminsan adda mabasayo iti Bannawag a suratko maipapan kadagiti artista, pakasaritaan ken dagiti sports a kas iti pannakiboksing ni Manny Pacquiao, ken no ania ditan a general-information article a kas iti kasasaad ti panawen wenno didigra. No kunatayo ngarud a feature article ti maysa a sinurat, espesial daytoy nga artikulo iti maysa a pagiwarnak wenno magasin. No saan a news report, saan nga editorial, ken saan a kolumn, sigurado la ketdi a feature dayta. No kunatayo, i-feature-mo man iti Bannawag ni kastoy a politiko, kayatna a sawen, iplastartayo babaen ti maysa nga artikulo ti ania man a napateg nga impormasion iti dayta a politiko kadagiti pahina ti magasin.
Kadawyan nga at-atiddog ti essay ken mangtaming daytoy kadagiti pasamak wenno konsepto para iti maysa a unibersal a tema. Unibersal, kunatayo, ta saan laeng a naiparnged iti agdama nga isyu, no di ket agtalinaed a mayannatup iti panawen (relevant) ti temana. Isu a mairaman ti essay a kas literary piece; idinto a ti feature article, a kas paset iti journalistic writing.
Ken maysa pay a paggidiatanda, napateg ti konklusion iti maysa nga essay. Ta daytoy ngarud ti mangbukel ti sukog ti maysa a sinurat, kalpasan a maiparang ti tema ti artikulo iti damo a paset ken ti pannakawarwar dagiti kapanunotan iti tengnga wenno kangrunaan a bagi ti sinurat. Nupay kompleto iti pasetna ta adda rugi, tengnga (bagi) ken udina, saana a nasisita ti konklusion ti maysa a feature article. Ti napateg, makaay-ayo wenno nakalallagip dagiti maudi a pasetna.
Dakkel met ti paggidiatan ti salaysay ken ti opinion essay a kas kadagiti linaon dagiti kolum wenno editorial. Maysa ditoy ti panggep. Ad-adda a mangipaay iti kapanunotan iti maysa nga isyu ti opinion essay wenno kolum ken mas a personal ti pannakatrato wenno pannakatamingna. Adda met paggidiatan ti salaysay ken ti sarita wenno piksion; pudno dagiti datos iti salaysay idinto a masansan a bunga ti imahinasion wenno saan a pudno dagiti datos ti piksion.
Ngem para iti daytoy a panggeptayo, pagkaysaentayo nga awagan ti feature ken essay a kas salaysay.
Mabalin nga addaanka ita ti basic knowledge iti panagsurat ken addaanka pay iti nabeggang nga essem nga agikur-it iti kayatmo nga ibaga. Ngem saan pay a kompleto daytoy agingga a maragpatmo iti kunkunada a technical knowledge, wenno kinasiglat a mangipakat kadagiti teknikal nga aspeto iti panagsurat iti salaysay, kas koma iti umisu a pannakaaramat dagiti kasapulan a ramen daytoy a kas iti lengguahe, panggep (purpose) ken dagiti manamnama a mangbasa ti sinuratmo. No awananka iti technical knowledge iti panagsurat, kayarigan ti maysa a tao a nupay kompleto iti landok, kayo, haloblaks ken dadduma pay a kasapulan nga agipatakder iti balay, ngem awan met ti ammona iti panagbangon iti balay, nasaysayaat laengen a lipatennan ti panggepna ta sigurado a saan a nasiken ti bangonenna, wenno nagalas ti itsurana, ken no kayatna nga ilako daytoy, awan ti mayat a gumatang.
Iti daytoy nga henerasion dagiti ubbing, manmanon iti agbasa ta kaaduanna iti agbuya laengen ti telebision wenno agay-ayam iti computer. Kadagiti babbaro ken babbalasang, ken wen, uray pay dagiti ubbing a dina pay ammo ti laud ken daya, agusarda kadagiti Facebook wenno ania ditan a social media a paginteresanda. Narigat ngarud ti mangawis kadagiti agbasa iti suratentayo. Ket anianto langen no Ilokano ti masurat, nga akuentayo, a dida met naisansanay a basaen? Rumbeng ngarud nga adda basic wenno pangrugian nga ammom maipapan iti panagsurat iti Iluko.
Ditoy met ngarud a sumrek iti teknik wenno estilo. Apay a ni daytoy a mannurat napimpintas ti suratenna ngem iti maysa. No koma potahe, agpayso nga agpareho ti maidasar ngem apay a naim-imas ti pannakaluto wenno templa ti maysa a nagluto ngem iti sabali. Gapu daytoy iti teknik, estilo wenno bukod a panangtratar iti suraten.
Iti ababa a pannao, panunotem a kanayon dagiti agbasbasa iti suratem nga artikulo. A kas met iti panangpanunot ti kusinero a mangpaimas iti lutuenna. Ket no adda idasarmo a kapanunotan a baro wenno kontra iti mayoria, wenno adda pabpaboram a partido politikal, ammuem a sensitibo dagiti agbasbasa dagiti kastoy a banag. Tapno makumbinsirmo ngarud ida a mangawat iti ibagbagam ken ayonanda ti pagtaktakderam, nasken a nasiken dagiti argumentom ken adda dagiti pagibasaran wenno nagtaudan dagita nga argumentom. Ngem iti laksid dagitoy, masapul nga adda met orihinalidadmo nga agsurat. Saan koma a kinopia lattan dagiti kapanunotan nga idasarmo. Uray pay kapada unay ti kapanunotam ti ibagbaga ti maysa a sinurat, saan a nasayaat a bagkatem lattan daytoy nga iselsel iti sursuratem. Rumbeng nga ammom ti epektiboa pannakaaramat ti paraphrasing.
Uray daanen ti tema, rumbeng latta nga orihinal ti pannakaiparangna. Ta no saan, kasla ul-ulitem laeng ti naisuraten dagiti immun-una ngem sika. Rumbeng ngarud nga adda kabarbaro nga idasarmo. Kas pagarigan, maipanggep ti eleksion, ania ti baro nga ipakitam ditoy? Iti biangko, masansan nga usarek ti nabara nga isyu a kasla anchor, wenno angkla, a pangiparngedak iti kayatko a suraten. Kas iti isyu ti political dynasty, uray daanen daytoy a topiko, rumbeng nga adda baro nga ibagam wenno ilawlawag iti readermo. Napateg ti orihinalidad a kababagas wenno ramen ti maysa a salaysay, ket magun-od laeng daytoy ti maysa a mannurat babaen ti naundayen a padasna iti biag wenno iti panagsursuratna.
Kasano ngarud ita ti agsurat iti political essay?
Awanen iti kasasayaatan ditoy no di ti nalawag a panangiparang kadagiti argumento iti maysa nga isyu ken pudpudno dagiti facts wenno detalye a pangsarapam kadagitoy. No agsuratka ngamin iti kastoy nga essay, adu, narikut ken agsasanga dagiti isyu ken argumento, ket agsadag ngarud ti amin iti kinasiglatmo nga agpili iti kasapulam a detalye iti sursuratem tapno naur-urnos ti panangidatagmo iti kapanunotam.
Umuna nga addang isu ti background reading ken panagsukisok.
Nasken nga adda ammom maipapan iti isyu a suratem. Nabasbasamon daytoy iti diario, nabuyamon iti telebision wenno nangnangngegmon iti radio, ken nabasbasamon kadagiti news website wenno uray iti Facebook. Kalpasanna, piliem no ania ti anggulo wenno tema ti suratem, ket ditoy ti pangrugiam nga agsukisok.
Ngem nasaysayaat unay no ti agsurat ti maysa a topiko ket eksperto ditoy. Kas pagarigan, ad-adda a nakapapati (credible) ti artikulo maipapan iti medisina no adda personal nga ammo ti nagsurat wenno background-na maipapan iti medisina. Kasta met ti maipapan iti linteg, nasaysayaat no abogado, wenno nagadal iti abogasia ti agsurat kadagiti kastoy nga artikulo. Ngem no mainaig iti politika, adda la ketdi kayatmo nga ibaga, ken ammom nga ibaga ti kayatmo, kualipikadokan nga agsurat.
Maikadua, piliem a nasayaat dagiti masukisokmo.
Napateg daytoy nga aramid ti maysa a mannurat, aglalo dagiti saan a piksion a kas iti salaysay ti sursuratenna. Nagpateg ngamin ti kredebilidad iti panagsurat, ket magun-odmo dayta a kredibilidad no pudno wenno umisu dagiti datos nga iparangmo. Iti ania man nga isuratmo nga impormasion, no kasapulan, ikanayonmo nga iraman wenno dakamaten ti nagtaudanna dayta. Daytoy ti pagbutbutngak iti kabayagen a panagsursurako iti salaysay, ti kunkunada a maputokan iti kamali a datos wenno impormasion. Armasam ngarud ti bagim kadagiti kadawyan a ramit ti maysa a journalist nga agurnong kadagiti impormasion: interview, observation, ken, wen, kas ‘tay nasaon, background research.
Nasayaat unay a pangsuporta iti argumento ti panangusar iti opinion wenno kapanunotan dagiti mararaem nga historiador, akademiko, ken eksperto kadagiti bukodda nga inadal wenno trabaho. Nupay kasta, saan met a nasayaat a puro binulodan laengen dagiti kapanunotam, ta no kasta laeng met ti wagasmo, ad-addan nga agparangka a reporter ngem maysa mannurat iti salaysay. Nasken nga uray iti ania a wagas, mayallatiwmo kadagiti agbasbasa ti pagtaktakderam iti maysa nga isyu. No maminsan, saan a direkta daytoy, ta maiparikna met daytoy babaen ti panangiparangmo wenno ti presentasion dagiti datos wenno argumentom.
Maikatlo, ti panagplano wenno panagaramid iti balabala iti panagsurat.
Adda kenkan no ania ti sukog, kaatiddog, ken raman ti suratem. Ngem umuna unay, rumbeng nga iti rugina pay laeng naplanomon daytoy a suratem. Makatulong ngarud ti panagusar met kadagiti outline, nangruna no mangsuratka kadagiti isyu a kasla nagudua dagitoy kadagiti agsungani a kangrunaan a kapanunotan. Ilistam no ania dagiti argumento iti agsumbangir a partido, anagem dagitoy, ket ammuem no ania kadagitoy ti ad-adda a mangpatibker ti bukodmo a pagtaktakderan, ket ditoy metten ti pangrugiam a mangisurat iti kayatmo. Madlaw dagiti sinurat nga awan wenno saan a nasayaat ti pannakaplanonada ta nakiro ti pannakaidatag dagiti argumento ken saan nga agsusurot pannakaiparang dagiti impormasion.
Maikapat, ti panagsurat wenno writing proper. Ammuem ngarud dagitoy a tips.
Rumbeng a nalag-an wenno nalaka a basaen ken maawatan ti rugi ti artikulo. Iti kasta, nalaka met a maawis ti interes dagiti agbasbasa. Ta sayang laeng ti atiddog nga artikulo, uray pay makaay-ayo koma dagiti kayatmo nga ibaga, no damo pay laeng ket dimo nabaelan nga awisen ti interes dagiti agbasbasa. Mabalin nga ibbatanda ti basbasaenda. Nagpateg ngarud ti umuna a parapo ti maysa nga artikulo. Daytoy ti mangiturong dagiti agbasbasa agingga iti ungto ti sinuratmo.
Ti umuna a parapo ti maysa nga ordinario a salaysay, nupay a saan a nagaramat iti 5 W ken 1 H, napateg nga itundanaka agingga iti ungto ti artikulo. Ta ammotayo met a gapu iti kaadun ti media a pagtaudan dagiti impormasion, manmanon ti agbayag nga agtugaw tapno agbasa. Isu a napateg a maguyugoy a dagus ti interesda.
Nagpateg met ti paulo ti artikulo a pangawis ti atension dagiti agbasbasa. Dakkel ngarud karit para iti mannurat iti panangpanunot iti maysa a paulo wenno titulo nga ababa ngem nalaka a mangawid ti imatang dagiti agbasbasa. Epektibo man ti panagaramat kadagiti naangaw a balikas, wenno pun iti Ingles.
Ken wen, apay a parigatem dagiti agbasbasa a manganag iti sinuratmo (ta saan met a piksion daytoy; ngem uray pay piksion, napateg latta a ramen ti kinasimple, kinaababa ken kinabagas)? Ta no feature article, kunatayo, mangilawlawag daytoy ken mangiparang iti sabali a wagas iti maysa a damag wenno impormasion. Ngarud, agtalinaed a kasta ti panggepmo: ti mangilawlawag. Nupay kasta, amangan no ti sobram a mangyababa ken panagbalinmo a simple ti sinuratmo, malibtawam wenno ma-editmo dagiti napapateg nga impormasion. Awan dumana ti panagluto iti pinakbet ,a gapu ta agin-inuttayo, kissayantayo ti rekadona a nateng. Ay, saanen a pinakbet no kasta.Ti importante iti panagsurat, magun-odtayo ti ababa ken nabagas nga artikulo.
Dagitoy man laeng met dagiti mabalin a panunoten tapno makaaramid iti epektibo nga ending wenno paggibusan ti suraten a salaysay: (1) uliten ti tema ti artikulo; (2) agaramat kadagiti makapakatawa nga anekdota; ken (3) mangibati iti balakad wenno ballaag nga aggapu iti sibubukel a kapanunotan ti artikulo.
Maikalima, basaem ken aturem a nasayaat ti sinuratmo.
Daytoy ti kanayon nga ibagbagada iti panagadaltayo iti panagsurat nga “edit your work.” Adda pay nagkuna iti kastoy: Write your first draft with your heart, re-write with your head. Isu ngarud a naimbento dagiti balikas a rough draft, first draft wenno second draft, tapno adda gundawaymo a mangatur ken mangpapintas ti sinuratmo. Makitam ngamin ditoy dagiti kamali iti gramatika, dagiti nakiro a parapo ken ti pagkuranganna iti sursuratem.
Uray nalpaskon a masurat ti artikulok, agkiddawak pay iti editor, no mbalain, iti pawayway nga oras nga isubmitirko daytoy. Wen ta idalusko met, ken idalus a nasayaat. No mabalin, diak kayat nga ibbatan ti trabahok nga adda pagkunaanna. Mamatiak ti kuna ti maysa nga autor a no ti binasam nga artikulo ken nakalaklaka a maawatan, dakkel la ketdi ti rigat ti nagsurat tapno aramidenna a kasta.
Kas tay kunadan, awan ti wagas a mangipasingked ti panagbalinmo a nalaing wenno naballigi a mannurat iti political essay wenno ania pay a klase ti sinurat. Ta uray adda dagitoy a wagas, addang a suroten, wenno teknik a mangsaranay kenka iti panagsuratmo, agsadagto pay laeng dayta iti imetmo a bokabulario, kasariwawet ti panagpampanunotmo, ken kalawa ti ammom kadagiti isyu iti aglawlaw. Ken kangrunaanna, kasapulan ti anus ken adu a padas wenno panangpadas nga agsurat.
 |
| Ti autor (tengnga) ken dagiti padana a mannurat nga Ilokano, agpakanawan: Dexter M. Fabito, Rolando A. Seguro, Jr., Ariel S. Tabag ken Freddie Pa. Masuli bayat ti Dap-ayan 2013 ti GUMIL Filipinas.. |
0 comments:
Post a Comment