Panaghurado iti Salip: Ania ti Sapsapulek, Ania ti Diak Kayat a Makita

Ni DIONISIO S. BULONG

(Naibasa iti Maika-45 a Kombension Nasional ken Seminar-Workshop ti GUMIL Filipinas iti Gonzaga, Cagayan idi Abril 19-21, 2013.)

NO madanonan ti tinawen a kombension ken literary-seminar workshop ti GUMIL  Filipinas, dimi maliklikan a panunoten ti kaundayen ti panawen a panagtitipon manipud idi 1968, Iti dayta a tawen,  karugrugimi nga staff ti Bannawag kas proofreader  Daydi Dios-ti-aluadna a Gregorio C Laconsay ti editormi ken ibilbilangmi agpapan ita kas mentormi. Napapalo idi ti apalmi a makilangen met koma kadagiti kamannuratan aglalo kadagiti id-idoluenmi iti panagtitipon  dagiti kameng ti GF idiay Baguio. Ngem kas “buridek” masapul kano a mabatikami tapno agbantay.

Pugpugtuanmi pay no asino dagiti agatendar manen iti kombension, nangruna iti seminar-workshop. Kabaelan  pay ngata da kompadre, da komadre ti agbiahe tapno agatendar? Asino met dagiti agtutubo nga agatendar— nakaipablaaken  ken saan pay?

Ngem itoy a Maika-45 a Komperensia Nasional ti GF iti Gonzaga, Cagayan,  saan  laeng a pannakidanggay ken pannakiinniliw ti turong ti atensionmi no di pay ket makipartisipar iti pannakaiturong ti pasken iti puon ti nakaangayanna. Dinutokannakami ngamin ti komite ti Literary Seminar-Workshop nga agsarita iti topiko a “Panaghurado iti Salip: Ania ti Sapsapulek, Ania ti Diak Kayat a Makita.”

Ibilangmi ti pannakaawis nga aghurado iti salip iti panagsurat kas maysa a tanda ti nadumduma a panagtalek. Ngarud,  rumbeng laeng  met nga ited ti mapili nga aghurado ti   supapak  a kaikarian dayta a panagtalek.

Da Dionisio S. Bulong (tengnga) ken Juan S.P. Hidalgo, Jr., (kakanawanan), agpada a nag-editor iti Bannawag ken masansan a maawis nga aghurado kadagiti pasalip iti Literatura Ilokano. Kaduada iti ladawan ni agdama a GF President Arthur P. Urata, Sr. (Rinetrato ni Roy V. Aragon)

Ania ti sapsapulenmi no aghuradokami?

Kinadalus. Dua a banag ti kayat a sawen ti kinadalus a mainaig iti salip iti panagsurat..Idi tiempo pay ti makinilia, nakalaglag-an ti riknami no nadalus, saan a nadungrit, ti manuskrito a mangkablaaw kadakami no aglukatkami kadagiti sobre. Ilasinmi a dagus dagiti kasta a manuskrito ta kalbitenda ti gaganasan nga agbasa.

Kayatmi a sawen, unaenmi a basaen dagita a manuskrito inton  madanon ti panagarisitmi.

Basaenmi met dagiti nadungrit a manuskrito, apay ketdin a saan. Mamatikami ngamin nga adda latta ibagbaga dagiti amin a  sarita a maawatmi. No awan, saan koman a nagbannog, nagpuyat ti autor a nangbukel iti saritana. Adda kayatna nga ibaga ket masapul a takuaten wenno ammuen no ania dayta. Mamatikami nga adda latta  maagsaw a bin-i uray pay iti nadungrit a manuskrito.

Malagipmi ti  maysa a padasmi idi nabiitkami pay nga editor iti Bannawag. Iti naminsan a panagbakasionmi, inranta ti maysa nga am-ammomi unay a mannurat ti immay iti balaymi tapno saanna kanon a problema ti panangibusonna iti saritana. Ngem

naupaykami idi ukradenmi ti manuskritona. Awan dumana kadagiti ipatpatulodna iti koreo a sarita.  Lumabagan ken daanen ti langa dagiti umuna a panid ti manuskrito. Impasigmi nga imbaga kenkuana a baliwanna nga imakinilia dagiti umuna a panid ti manuskritona tapno nagangganas pay a basaenmi ta ammomi a napipintas dagiti estoriana. Manipud idi, nakalinlinisen dagiti maawatmi nga estoriana.

Uray ita a panawenen ti computer, sapulenmi pay laeng ti kinamanagdaldalus ti mannurat no agarisitkami kadagiti maisalip a sarita. Ngem saanen a ti kinadulpet ti manuskrito ti kayatmi a sawen no di ket ti kinaannayas ti pannakasurat ti estoria. Awanen dagiti sagursorna ta inedit ti mannurat sakbay nga indalus ken impatulodna iti agpasalip.

Ti lengguahe ti maysa kadagiti pakaseknanmi unay no aghuradokami. Awan ti karbengan ti maysa a mannurat a makipartisipar iti salip iti panagsurat no dina kabisado ti lengguahe a mausar iti pasalip.

Itoy a banag, malagipmi ti kaso dagiti kamannuratan nga Ingles ti nangrugianda. Natural, narigatan dagitoy idi damoda ti agsurat iti Ilokano (Iloko). Ngem naasada iti nagtultuloy a panagsuratda. Resulta: nagab-abakda iti panagsurat iti sarita iti Ilokano.

Maysa kadakuada ti agnaeden idiay America.

Gapu ta salip iti panagsurat iti sarita iti Ilokano ti pakaaw-awisanmi nga aghurado, nakairuamanmi ti agsapul iti kina-Ilokano iti sarita a basaenmi. Mamatikami ngamin a makatulong dayta a ramen a mangipromot iti bukodtayo a literatura ken kultura. Ken maysa a nasamay nga instrumento iti pannakaipasdek  ti nasingsinged pay a panagkikinnaawatan dagiti nadumaduma a rehion.

Maysa pay a kitaenmi ti panaggaraw ken panagsao dagiti karakter. Kuna ngarud dagiti mangisursuro iti panagsurat: awan ti dua a tao, uray pay singin dagitoy, nga agpada ti panagtignay ken panagsaoda. Ti singin, adda latta makita a pagdumaanda iti langa, panagtignay, panagsao ken panagpanunot. Ladingitenmi nga ibaga nga iti laksid ti kanayon a pannakaipalagip dagitoy kadagiti seminar, adu pay laeng ti di makaamiris iti kinapateg daytoy iti maysa nga estoria. No agaramidka iti dialogo, nasken nga adda kakuykuyogna a tignay; emosion , mangipakita iti ugali, kalalanga  wenno ekspresion— daytay aksion nga adda kaipapananna, tay aksion a mangipangika iti karakter, aksion a mangbukel iti nalawag a ladawan ken mangted iti biag iti dialogo, kuna ni Gessner.

No agbasakami iti estoria, ti kababagasna, ti ideana ti sapulenmi, saan ket a dagiti buya.  Agingga ita adda pay laeng dagiti masakawmi a manuskrito a no mano a panid ti inibus ti mannurat iti panangdeskribirna iti aglawlaw. Inton agbalawka, nabasamon ti kagudua ti manuskrito ngem mangrugrugi pay laeng ti estoria.Ania a pannakadadael ti tiempo.  Ngem no aghuradokami, ileppasmi latta a basaen ti manuskrito. Ammo, aya, no adda ket masalaw a napintas a “bin-i” iti udina, kunkunami. Ngem no maungpotmi ket awan ti kasta a masalawmi, nalabit saan a dumdumngeg ti autor no  agat-atendar iti tinawen a seminar-workshop  ti Gumil, kunami laengen..

Saan a makatulong ti nalabes a deskripsion iti panagtaray ti sarita, uray pay ti nobela.

Adda uppat nga ibilang ti maysa a nalatak  nga autor a kangrunaan a “basol” ti deskripsion. Dagitoyda:

Sobra a panangiladawan iti ania man a banag.  Uray kasano ti kinapintas ti maysa a buya, dimo iladawan uray ti kabassistan a banag a makitam iti daytoy. Pukawen dayta ti atension ti agbasbasa  iti panagtaray ti estoria. Kas autor, saanmo nga isasawan ti karaktermo no ania ti makitkitana a napintas a buya. Ketdi, bay-am a ti mata ti karakter ti makakita a mismo iti maysa a buya wenno eksena.

Saan a pagdadaelan ti tiempo iti panangiladawan iti di met nasken a buya ti aglawlaw iti panagtaray ti estoria. Malaksid no adda pannakainaig dayta a buya iti biag ti karakter.

Saan a dadaelen ti atension ti agbasbasa kiti panangiladawan uray ti awan kaes-eskanna a garaw wenno tignay ti karakter. Agbalin laeng  dayta a sagursor ti estoria

Saanmo a sapasapen ti panagiladawanmo. Kayatna a sawen, saa nga umanay nga ibagam a napintas ti maysa a banag. Kasano ti kinapintasna? Saan nga umdas nga ibagam a nabanglo ti alingasaw ti nagapasanen a talon. Kasano ti banglona? Ania ti mariknam iti alingasaw ti talon iti agmatuon?

Sublianmi ti saludsod: ania ti sapsapulenmi no aghuradokami iti salip iti panagsurat iti sarita?

Iti kinaundayen ti panawen a pannakaang-angay ti tinawen a seminar-workshop ti GUMIL  Filipinas, malaksid pay  dagiti ang-angayen dagiti provincial ken municipal chapters, ken adda pay dagiti sabsabali a grupo,  awan san ti saan  pay a natratar a topiko a mainaig iti panagsurat iti ababa a sarita, nobela ken daniw. Kinapudnona, kuna dagiti mangad-adal iti panagdur-as ti bukodtayo a literatura nga adun dagiti gapuanan dagiti mannurat nga Ilokano ti mabalin a yabay iti gapuanan dagiti nalatak a mannurat a ganggannaet.  Ti problema, masapul a maipatarus dagita a gapuanan dagiti mannurat nga Ilokano iti  Ingles tapno mabasa ti sangalubongan. Iti kasta maidilig  dagitoy kadagiti gapuanan  dagiti ganggannaet nga autor ken maikkan met dagiti sabsabali a puli  iti gundaway a makaam-ammo a naimbag iti kinaasino ni Ilokano— ti karirikna, ti kulturana ken kangrunaan ti naiparabur kenkuana a saririt.

Dayta ti gapuna a no aghuradokami,  kangrunaan a sapulenmi iti estoria ti kina-Ilokano, saan laeng  a ti lengguahe no di pay ket ti rikna nga abbukayenna.

Kayatmi met nga inayon a basaenmi amin a manuskrito a mayawat kadakami no maawiskam nga aghurado. Ngamin, mamatikami a saan koman a naisalip dagita nga estoria no awan ti napintas a mensahe ti autor a kayatna nga ibinglay iti agbasbasa.—O