Da JOHN B. BUHAY ken LOREEN M. MANGILI
AMMOM kadi nga iti kinalawa ti Cordillera, adda iti nasulinek ken kabakiran a paset ti ili ti Banaue iti probinsia ti Ifugao ti “8th Wonder of the World”?
Dandanonen dagiti ganggannaet a turista tapno ammuenda no apay a maibilang dayta kadagiti naisangsangayan a lugar iti sangalubongan.
Isu dayta ti Batad kadagiti Tuwali (Fatad, kuna met dagiti Ayangan, maysa pay kadagiti agsangapulo a tribu a mangbukel kadagiti Ifugao), nga adda iti sellang dagiti natatayag a kabambantayan iti Amianan-a-Daya ti Banaue. Daytoy ti makunkuna a Banaue Rice Terraces ket saan a daytay viewpoint iti poblasion ti Banaue, a kas ipagarup dagiti dadduma a tagapatad a nakakitan iti ili ti Banaue.
Paset ketdi ti Banaue Rice Terraces ti Rice Terraces of the Philippine Cordilleras a maibilang ita a UNESCO World Heritage Site. Buklen ti Rice Terraces of the Philippine Cordilleras dagiti payo (natukantukad a pagtatalonan) iti Banaue, Mayoyao, Kiangan ken Hungduan.
Idi 1993 ti damo nga ipapanmi iti Batad. Adayo a lugar ti Banaue daytoy. Kalpasan ti 20 a tawen, inulimi manen ti Batad, agingga iti naisangsangayan a Batad Falls.
Ania itan ti langa ti Batad? Kasano itan ti kabibiag dagiti i-Batad (wenno i-Fatad)? Ken ti dissuor a mismo?
Ti Nawatiwat a Dalan nga agpa-Batad
Idi 1993, agmaysa aldaw a pagnaen manipud iti sentro ti Banaue agingga iti Batad. Ngem ita, agtallo nga oras laengen ti pinagnami ta madanonen ti lugan ti tuktok ti maysa a bantay a maawagan iti Saddle (kas awag dagiti turista a puraw). Manipud iti dayta, pasig a pasalog ti akikid a dalan agingga iti Batad Falls. Saan a buldoser ti nagaramid iti dayta a dalan no di ket inanusan a tiniktikapan dagiti nagkakauna a lallakay iti Batad. Adu ti pasetna a kabakiran nga addaan iti nalamiis a paypay-as.
Naannad ti pannagna dagiti ganggannaet turista ta bassit laeng a biddut, derraas ti pagtungpalanda. Adda met ketdi dagiti “for hire” a tourist guide a mangidalan kadakuada tapno ammoda ti ar-aramidenda kadagiti naririkut a paset ti dalan. Iti asideg ti Batad Falls ti ayan ti kasasalogan a paset ti dalan: arigna daytay agdan a dandanin nakatakder. Gapu ta saan a mabalin ti uray ania a lugan, binnagkatan iti karga; pinnigsaan iti takiag, tumeng ken gurong. Isu a ditayon dillawen no apay a nababaked ken nalalasag ti luppo dagiti babbalasang iti Batad. Saan a mabalin ditoy dagiti adda arthritisna.
Dagiti Dadakkel a Pasdek
Gapu iti kinaawan ti lugan a makagteng dita a lugar, nakakaskasdaaw ti pannakaadda dagiti dadakkel a pasdek a kas kadagiti “inn” wenno maupaan a pagturogan dagiti maisar-ong a tagapatad wenno turista. Kasla nayaw-awan a siudad iti tengnga dagiti kabambantayan dayta Batad. Awan met makita a kalsada wenno lugan ditoy. Binagkat amin a mausar ti asino man nga agpatakder: semento, darat, landok, kayo, ken dadduma pay.
Gapu iti kastoy a kita ti transportasion, di met nakakaskasdaaw a dandani triple ti gatad ti tagilako kadagiti restauran no idilig iti gagangay a presio iti kapatadan. Masapul a napuskol ti bolsa ti asino man a ganggannaet nga agbayag dita.
Dagiti Natukantukad a Sinilong
Iti panangtannawagmi iti mismo a Rice Terraces, adda pay laeng dagiti makaay-ayo a buya: dagiti payo wenno natukantukad a talon a pasig a tinuping a bato dagiti natatayag a tambakda. Kasano a naisang-at dagita a bato manipud kadagiti adayo ken nauneg a waig? Mano ngata a tawen a leppasenda ti maysa a kakelleng? Kasano a naisaad dagiti nagdadakkel a bato nga agserbi a pamuon dagiti sinilong?
Naimbag pay idiay Kabenguetan ta madanon ti lugan dagiti lugar ket no adda man paset a masapul a bagkaten dagiti bato a mausar, saan a kas iti daytoy a kaadayo.
Isu a no amirisem, maawatam no apay a nairanggo daytoy a kas “8th Wonder of the World” wenno inraman ti UNESCO a World Heritage Site. Ta awan met backhoe wenno ania man a demakina a naaramat tapno naisaad dagita; awan met inheniero a nakaammo koma iti umno tapno saan a basta matebbag dagitoy. Nabangon dagitoy manipud iti nakayanakan a kinasirib ken kababalin.
Kuna pay ketdi dagiti dadduma a nakaammo iti mitolohia ti Daan nga Ifugao a timmulong kano dagiti pinpinading (dagitay di makitkita nga agbibiag iti uneg ti danum) kadagiti mortal a tattao iti pannakaisagpat dagiti bato a nausar isu a saan a narigatan dagidi nagkauna a lallakay. Saanen a mabalin a mailawa ti natukantukad a sinilong ta teppang iti dumna iti dakkel a waig, rangkis metten dagiti dadduma a lawlawna a dita ti nakaisaadan dagiti adu a pasdek malaksid iti sumagmamano iti tengnga ti kataltalonan.
Ti Agdidinamag a Batad Falls
Iti panangkitami, kasla dinisenio dagiti naimbag a didiosen iti tuktok dagiti bambantay daytoy makunkuna a Rice Terraces iti Batad a pakairamanan ti Batad Falls. Ta dayta laeng a paset ti agsusumbangir a kabambantayan ti medio nalasag ti dagana a mabalin a matalon; pasig a kabatuan amin dagiti rangkis nga aglawlaw daytoy. Ket nakaal-aliaw a tan-awan ti nauneg a waig iti lansad ti kababaan a sinilong dagiti kinelleng. Kasla asideg no kitaen. Narikut ti dalan a sumalog iti waig. Apagbiit laeng a mainitan iti aldaw dagiti dadduma a paset ti waig.
Nagbayagkami a nagmatmat iti amin a paset ti dissuor: adda paset ti lawlawna a di mainitan ket nalidem a kanayon iti dumna iti makanigid. Nangato a rangkis ti agsumbangir; arigna nakatakderen nga agdan ti rangkis ket pulos nga awan makapan dita, malaksid ngata no adda kabaruanan a teknolohia a maaramat. Nalidem ti kolor dagiti bato. Kasla adda abut a nauneg iti bakrang a mismo ti pagtinnagan ti danum. Awan pay kano ti nakaabot iti dayta a paset ti matinnagan iti danum. No adda man nga agpayso pinpinading, kakasta a kita ti garangugong ti waig ti kaay-ayoda a pagnaedan nga isuda met lang ti nangaramid.
Kunada nga adda kano naginlalaing nga Amerikano: tinapuakna ti agarup 100 metro ti kangatona a dissuor. Nabayag kano iti uneg ti danum, kasla adda pay kinaapana sadiay, sakbay a timpaw! Naunnat nga inassiwanda iti atiddog a sang-atan.
Naminsan pay kano, adda nagtabtabbaaw ken nagsasao iti dakes ket kellaat a dimteng ti tudo; immadu ti danum ket adda nayanud a puraw.
Kagura kano dagiti pinpinading dagiti managtabbaaw ken awan disiplinana wenno dagiti mapan agaramid iti inaangaw dita.#
(Naipablaak iti Bannawag, Hulio 29, 2013 a bilang.)
AMMOM kadi nga iti kinalawa ti Cordillera, adda iti nasulinek ken kabakiran a paset ti ili ti Banaue iti probinsia ti Ifugao ti “8th Wonder of the World”?
Dandanonen dagiti ganggannaet a turista tapno ammuenda no apay a maibilang dayta kadagiti naisangsangayan a lugar iti sangalubongan.
Isu dayta ti Batad kadagiti Tuwali (Fatad, kuna met dagiti Ayangan, maysa pay kadagiti agsangapulo a tribu a mangbukel kadagiti Ifugao), nga adda iti sellang dagiti natatayag a kabambantayan iti Amianan-a-Daya ti Banaue. Daytoy ti makunkuna a Banaue Rice Terraces ket saan a daytay viewpoint iti poblasion ti Banaue, a kas ipagarup dagiti dadduma a tagapatad a nakakitan iti ili ti Banaue.
Paset ketdi ti Banaue Rice Terraces ti Rice Terraces of the Philippine Cordilleras a maibilang ita a UNESCO World Heritage Site. Buklen ti Rice Terraces of the Philippine Cordilleras dagiti payo (natukantukad a pagtatalonan) iti Banaue, Mayoyao, Kiangan ken Hungduan.
Idi 1993 ti damo nga ipapanmi iti Batad. Adayo a lugar ti Banaue daytoy. Kalpasan ti 20 a tawen, inulimi manen ti Batad, agingga iti naisangsangayan a Batad Falls.
Ania itan ti langa ti Batad? Kasano itan ti kabibiag dagiti i-Batad (wenno i-Fatad)? Ken ti dissuor a mismo?
Ti Nawatiwat a Dalan nga agpa-Batad
Idi 1993, agmaysa aldaw a pagnaen manipud iti sentro ti Banaue agingga iti Batad. Ngem ita, agtallo nga oras laengen ti pinagnami ta madanonen ti lugan ti tuktok ti maysa a bantay a maawagan iti Saddle (kas awag dagiti turista a puraw). Manipud iti dayta, pasig a pasalog ti akikid a dalan agingga iti Batad Falls. Saan a buldoser ti nagaramid iti dayta a dalan no di ket inanusan a tiniktikapan dagiti nagkakauna a lallakay iti Batad. Adu ti pasetna a kabakiran nga addaan iti nalamiis a paypay-as.
Naannad ti pannagna dagiti ganggannaet turista ta bassit laeng a biddut, derraas ti pagtungpalanda. Adda met ketdi dagiti “for hire” a tourist guide a mangidalan kadakuada tapno ammoda ti ar-aramidenda kadagiti naririkut a paset ti dalan. Iti asideg ti Batad Falls ti ayan ti kasasalogan a paset ti dalan: arigna daytay agdan a dandanin nakatakder. Gapu ta saan a mabalin ti uray ania a lugan, binnagkatan iti karga; pinnigsaan iti takiag, tumeng ken gurong. Isu a ditayon dillawen no apay a nababaked ken nalalasag ti luppo dagiti babbalasang iti Batad. Saan a mabalin ditoy dagiti adda arthritisna.
Dagiti Dadakkel a Pasdek
Gapu iti kinaawan ti lugan a makagteng dita a lugar, nakakaskasdaaw ti pannakaadda dagiti dadakkel a pasdek a kas kadagiti “inn” wenno maupaan a pagturogan dagiti maisar-ong a tagapatad wenno turista. Kasla nayaw-awan a siudad iti tengnga dagiti kabambantayan dayta Batad. Awan met makita a kalsada wenno lugan ditoy. Binagkat amin a mausar ti asino man nga agpatakder: semento, darat, landok, kayo, ken dadduma pay.
Gapu iti kastoy a kita ti transportasion, di met nakakaskasdaaw a dandani triple ti gatad ti tagilako kadagiti restauran no idilig iti gagangay a presio iti kapatadan. Masapul a napuskol ti bolsa ti asino man a ganggannaet nga agbayag dita.
Dagiti Natukantukad a Sinilong
Iti panangtannawagmi iti mismo a Rice Terraces, adda pay laeng dagiti makaay-ayo a buya: dagiti payo wenno natukantukad a talon a pasig a tinuping a bato dagiti natatayag a tambakda. Kasano a naisang-at dagita a bato manipud kadagiti adayo ken nauneg a waig? Mano ngata a tawen a leppasenda ti maysa a kakelleng? Kasano a naisaad dagiti nagdadakkel a bato nga agserbi a pamuon dagiti sinilong?
 |
| Ti agdama a buya ti sentro ti Banaue Rice Terraces iti Batad. |
Naimbag pay idiay Kabenguetan ta madanon ti lugan dagiti lugar ket no adda man paset a masapul a bagkaten dagiti bato a mausar, saan a kas iti daytoy a kaadayo.
Isu a no amirisem, maawatam no apay a nairanggo daytoy a kas “8th Wonder of the World” wenno inraman ti UNESCO a World Heritage Site. Ta awan met backhoe wenno ania man a demakina a naaramat tapno naisaad dagita; awan met inheniero a nakaammo koma iti umno tapno saan a basta matebbag dagitoy. Nabangon dagitoy manipud iti nakayanakan a kinasirib ken kababalin.
Kuna pay ketdi dagiti dadduma a nakaammo iti mitolohia ti Daan nga Ifugao a timmulong kano dagiti pinpinading (dagitay di makitkita nga agbibiag iti uneg ti danum) kadagiti mortal a tattao iti pannakaisagpat dagiti bato a nausar isu a saan a narigatan dagidi nagkauna a lallakay. Saanen a mabalin a mailawa ti natukantukad a sinilong ta teppang iti dumna iti dakkel a waig, rangkis metten dagiti dadduma a lawlawna a dita ti nakaisaadan dagiti adu a pasdek malaksid iti sumagmamano iti tengnga ti kataltalonan.
 |
| Ti nagkauna a balay dagiti Ifugao. |
Ti Agdidinamag a Batad Falls
Iti panangkitami, kasla dinisenio dagiti naimbag a didiosen iti tuktok dagiti bambantay daytoy makunkuna a Rice Terraces iti Batad a pakairamanan ti Batad Falls. Ta dayta laeng a paset ti agsusumbangir a kabambantayan ti medio nalasag ti dagana a mabalin a matalon; pasig a kabatuan amin dagiti rangkis nga aglawlaw daytoy. Ket nakaal-aliaw a tan-awan ti nauneg a waig iti lansad ti kababaan a sinilong dagiti kinelleng. Kasla asideg no kitaen. Narikut ti dalan a sumalog iti waig. Apagbiit laeng a mainitan iti aldaw dagiti dadduma a paset ti waig.
 |
| Ti agdindinamag a Batad Falls. |
Nagbayagkami a nagmatmat iti amin a paset ti dissuor: adda paset ti lawlawna a di mainitan ket nalidem a kanayon iti dumna iti makanigid. Nangato a rangkis ti agsumbangir; arigna nakatakderen nga agdan ti rangkis ket pulos nga awan makapan dita, malaksid ngata no adda kabaruanan a teknolohia a maaramat. Nalidem ti kolor dagiti bato. Kasla adda abut a nauneg iti bakrang a mismo ti pagtinnagan ti danum. Awan pay kano ti nakaabot iti dayta a paset ti matinnagan iti danum. No adda man nga agpayso pinpinading, kakasta a kita ti garangugong ti waig ti kaay-ayoda a pagnaedan nga isuda met lang ti nangaramid.
Kunada nga adda kano naginlalaing nga Amerikano: tinapuakna ti agarup 100 metro ti kangatona a dissuor. Nabayag kano iti uneg ti danum, kasla adda pay kinaapana sadiay, sakbay a timpaw! Naunnat nga inassiwanda iti atiddog a sang-atan.
Naminsan pay kano, adda nagtabtabbaaw ken nagsasao iti dakes ket kellaat a dimteng ti tudo; immadu ti danum ket adda nayanud a puraw.
Kagura kano dagiti pinpinading dagiti managtabbaaw ken awan disiplinana wenno dagiti mapan agaramid iti inaangaw dita.#
(Naipablaak iti Bannawag, Hulio 29, 2013 a bilang.)
0 comments:
Post a Comment